29 Μαΐου 1453. Με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης ήρθε το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας και η αρχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο Σουλτάνος πήρε την θέση του βυζαντινού αυτοκράτορα.
Πρώτος σουλτάνος αναδείχθηκε ο Μωάμεθ Β ο Πορθητής. Μετά την πολιορκία και τις σφαγές, ο Μωάμεθ θέλησε να επαναφέρει την ζωή στην Πόλη και να προσελκύσει τους Χριστιανούς που είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους για ένα ασφαλέστερο καταφύγιο. Πίστευε ότι ο ιδανικός τρόπος για να τους πείσει να επιστρέψουν στην Κωνσταντινούπολη ήταν να γίνει ανασύσταση της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπό την ηγεσία ενός Πατριαρχείου που θα διευθετούσε τις υποθέσεις των χριστιανών. Ο Μωάμεθ ο Β’ επέτρεψε την αυτονομία της Εκκλησίας με την προϋπόθεση ότι θα αποδεχόταν την οθωμανική αυτοκρατορία.
Όμως, ο τελευταίος Πατριάρχης πριν από την άλωση της Πόλης ήταν ο Γρηγόριος Μάμμας που είχε διαφύγει στην Ιταλία το 1451. Η θέση του πατριάρχη ήταν κενή. Ωστόσο, ο Μωάμεθ βρήκε τον άνθρωπο που αναζητούσε. Ήταν ο Γεννάδιος Σχολάριος, πολέμιος της Ένωσης των Εκκλησιών και μεγάλος αντίπαλος του τελευταίου αυτοκράτορα της βασιλεύουσας, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο οποίος έβλεπε την επερχόμενη κατάρρευση και συντάχθηκε με αυτούς που ήθελαν την ένωση με τη Δυτική εκκλησία (με τον πάπα). αντιθέτως οι ανθενωτικοί, με πολιτικό αρχηγό το Δούκα Νοταρά και θρησκευτικό τον Γενάδιο Σχολάριο πολεμούσαν αυτή την προοπτική. Το μίσος μεταξύ τους ήταν τόσο μεγάλο ώστε οι ανθενωτικοί έλεγαν: «Κρειττότερον βασιλεύσαι εν μέση Πόλει φακιόλιον Τούρκων παρά καλύπτρα λατινικήν»!
Ο Μωάμεθ είχε καταλάβει ότι ο Σχολάριος είχε μεγάλη επιρροή σε μεγάλο μέρος του χριστιανικού πληθυσμού. Σύμφωνα με ιστορικές καταγραφές, ο σουλτάνος είπε “θέλημα τους έδωκε [στους Χριστιανούς], και τους είπε, όποιον θέλουν να κάμουν κατά την πίστιν τους και συνόδου γενομένης έκλεξαν όλοι ομοφώνως τον σοφώτατον κύριν Γεώργιον τον σχολάριον”.
Ποιος ήταν ο Γεννάδιος Σχολάριος;
Ο Γεννάδιος Σχολάριος, κατά κόσμον Γεώργιος Κούρτεσης Σχολάριος, προερχόταν από εύπορη οικογένεια της Θεσσαλίας, κάτι που εξηγεί τις γνώσεις και τις σπουδές του. Ασχολήθηκε με τη νομική, τη θεολογία και τη φιλοσοφία. Ήταν αυτοδίδακτος.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1430 ο Σχολάριος αποφάσισε να δημιούργησε τη δική του σχολή στο σπίτι του, γιατί πίστευε ότι η παιδεία που λάμβαναν οι νέοι δεν ήταν επαρκής. Δεν τους έπαιρνε χρήματα. Ήθελε απλώς να τους μεταφέρει τις γνώσεις του.
Το 1436 έγινε ο γραμματικός του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου. Η Μεγάλη Σύνοδος της Φλωρεντίας- Φερράρας ήταν στα σκαριά και ο αυτοκράτορας χρειαζόταν κάποιον στο πλάι του. Την ίδια εποχή έγινε και “Καθολικός Κριτής των Ρωμαίων”, δηλαδή δικαστής στο ανώτατο δικαστήριο.
Ο Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος
Η θέση του ως προς την Ένωση των Εκκλησιών
Όμως, κατά τη διάρκεια της Συνόδου ο Σχολάριος έδειξε να αλλάζει γνώμη κι άρχισε να αμφιβάλλει για τη σωτηρία της Κωνσταντινούπολης. Σύμφωνα με ιστορικές καταγραφές, ο Σχολάριος έφυγε πριν από τη λήξη της Συνόδου γιατί δεν άντεχε να δει την υπογραφή της ένωσης.
Όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη ο κόσμος είχε χωριστεί σε δυο στρατόπεδα, στους ενωτικούς και τους ανθενωτικούς. Δεχόταν επιθέσεις από τους ανθενωτικούς, καθώς πίστευαν ότι ήταν προδότης. Σύντομα,ο Σχολάριος άλλαξε θέση και τάχθηκε κατά της ένωσης.
Ο Σχολάριος είχε στενές σχέσεις με τον Μητροπολίτη Εφέσου Μάρκο τον Ευγενικό, ο οποίος ήταν ένθερμος ανθενωτικός. Λίγο πριν να πεθάνει όρισε τον Σχολάριο διάδοχο στον αγώνα του για την υπεράσπιση της ορθοδοξίας. Ήταν μορφωμένος και είχε ευφράδεια λόγου. Ο Μητροπολίτης τον θεωρούσε κατάλληλο για την υπεράσπιση των θέσεων της ορθόδοξης εκκλησίας. Παρόλο που πολλοί ανθενωτικοί στην αρχή δεν τον ήθελαν λόγω των προηγούμενων θέσεών του, τον δέχτηκαν γιατί ήταν άμεση ανάγκη να υπάρχει κάποιος για να εκφράσει τις θέσεις τους.
Οι ανθενωτικοί συνεχώς αυξάνονταν. Είχαν ακόμη και δική τους εκκλησία, την “Ἱερὰ σύναξις ή Σύναξις τῶν ὀρθοδόξων”.
Το 1447 απομακρύνθηκε από τη θέση του γιατί θεωρήθηκε πολιτικά επικίνδυνος.
Μερικά χρόνια αργότερα, ο Σχολάριος αποφάσισε να γίνει μοναχός στη Μονή Χαρσιανείτου. Εκεί του δόθηκε το όνομα Γεννάδιος.
Έτσι, κέρδισε την εκτίμηση των ανθενωτικών. Έδειξε ότι αντιτίθεται στον νέο αυτοκράτορα τον Κωνσταντίνο ΙΑ΄, ο οποίος τασσόταν υπέρ της
Η Μεγάλη του Γένους Σχολή που επανιδρύθηκε χάρη στον Γεννάδιο Πηγή εικόνας:Wikimediamtx Commons
ένωσης, καθώς χρειαζόταν βοήθεια από τη Δύση για να αντιμετωπίσει τον οθωμανικό κίνδυνο.
Στις αρχές του 1450 ο Πατριάρχης Γρηγόριος Μάμμας (Γρηγόριος Γ΄) εγκατέλειψε το Πατριαρχείο και κατέφυγε στη Ρώμη. Έτσι η ένωση που είχε ψηφιστεί στην Σύνοδο Φλωρεντίας, ήταν πλέον ακέφαλη.
Όμως, η Ρώμη συνέχισε να απαιτεί την ανακήρυξη της ένωσης και επισήμως, κάτι που έγινε τελικά στις 12 Δεκεμβρίου 1452 στην Αγία Σοφία.
Λίγους μήνες αργότερα, η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε.
Την ίδια μέρα ο Γεννάδιος συνελήφθη και έγινε σκλάβος κάποιου πλούσιου Τούρκου σε χωριό κοντά στην Αδριανούπολη.
Ο Μωάμεθ απελευθερώνει τον Γεννάδιο και τον κάνει Πατριάρχη
Για τον Μωάμεθ τον Β΄, τον νέο σουλτάνο, η ανάδειξη του Γεννάδιου ως Πατριάρχη ανάμεσα σε άλλα θα ήταν και ένα μήνυμα προς την εκκλησία της Δύσης ότι η Ανατολή με την επικράτηση της οθωμανικής αυτοκρατορία άλλαζε πολιτική πορεία.
Όταν έμαθε ότι ο Γεννάδιος είχε αιχμαλωτιστεί και τον είχε μετατρέψει σε σκλάβο, έσπευσε να τον απελευθερώσει. Τον εξαγόρασε από τον “κύρη” του και τον κάλεσε στο παλάτι του για να τον δώσει το αξίωμα του Πατριάρχη.
Ο Γεννάδιος πέρασε ταχύτατα όλη την ιεραρχία. Έως τις 6 Ιανουαρίου 1454 που ορίστηκε Πατριάρχης, προβιβάστηκε από μοναχός σε διάκονος, ιερέας και επίσκοπος σε χρόνο ρεκόρ.
Ο σουλτάνος του παραχώρησε πολλά προνόμια ανάμεσα σε αυτά ήταν η φοροαπαλλαγή, η ισόβια διατήρηση του αξιώματος, ακόμη και οθωμανική φρουρά.
Ο νέος Πατριάρχης έπρεπε να ξεκινήσει τη σύσταση της εκκλησίας από την αρχή, καθώς έλειπαν ακόμη και κληρικοί. Πολλοί ήταν αιχμάλωτοι, ενώ άλλοι είχαν σκοτωθεί. Ο Γεννάδιος προχώρησε ακόμη και στην εξαγορά της ελευθερίας πολλών αιχμάλωτων κληρικών.
Έπρεπε να αντιμετωπίσει επίσης, το πρόβλημα του εξισλαμισμού πολλών χριστιανών, αλλά και τους παράνομους γάμους.
Με τις αναταραχές στην Κωνσταντινούπολη πολλές οικογένειες διαλύθηκαν. Πολλοί από αυτούς που έμειναν πίσω έκαναν εξώγαμα ή προσχώρησαν στο ισλάμ για να μπορέσουν να κάνουν δεύτερο γάμο. Ο Πατριάρχης τους έδωσε τη δυνατότητα να ακυρώσουν τον πρώτο τους γάμο, ώστε να μην εξισλαμίζονται. Δέχτηκε τους ενωτικούς κληρικούς με την προϋπόθεση ότι θα δήλωσαν εγγράφως την πίστη τους στην ορθοδοξία.
Επανίδρυσε τη Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη.
Για αυτό που κατηγορήθηκε ήταν ότι επέτρεψε τους γάμους παιδιών ηλικίας κάτω των 12 ετών. Σύμφωνα με ιστορικούς το έκανε αυτό γιατί οι έγγαμοι νέοι δεν κινδύνευαν να στρατολογηθούν στο σώμα των Γενίτσαρων από το οθωμανικό κράτος.
Το 1456 παραιτήθηκε από τη θέση του. Ο λόγος της παραίτησής του δεν είναι ξεκάθαρος. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι δέχτηκε ισχυρές επιθέσεις για τις αποφάσεις του. Άλλοι υποστηρίζουν ότι απομακρύνθηκε από το Πατριαρχείο για λόγους υγείας. Τελικά, ο Γεννάδιος Σχολάριος μετέβη στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους και από εκεί πήγε στη Μονή του Τιμίου Προδρόμου κοντά στις Σέρρες, όπου και πέθανε σε ηλικία 73 ετών.