Ελευθερία - Κριτήριο αξιολόγησης στα Νέα Ελληνικά Γ' Λυκείου με απαντήσεις

 

Κείμενο Ι

Ελευθερία της σκέψης

Είναι η ύψιστη ελευθερία του ανθρώπου, η ελευθερία που τον έβγαλε δια παντός από την πρότερη ζωώδη και σκοτεινή κατάστασή του, η ελευθερία που μόνη αυτή μπορεί να του δωρίσει την απόλυτη κατάκτηση του ορθολογισμού. Είναι η ελευθερία της σκέψης.

Και είναι το μεγάλο χάρισμα όλων των ανθρώπων, το θείο δώρο τους. Θα έχεις κατ’ αρχήν τη δυνατότητα να το αποκτήσεις, μόνο αν ζήσεις ανάμεσα σε ανθρώπους. Αν διατρέξεις τη διαδρομή της ανθρωποποίησης απλά και μόνο ζώντας μέσα στην κοινότητα των ανθρώπων, όπου θα κατακτήσεις τον λόγο και τη γλώσσα.

Αλλά δεν αρκεί αυτό. Οφείλεις να βρεις και να διαβείς μόνος σου τα μονοπάτια του εξανθρωπισμού. Και αυτό είναι φοβερά δύσκολο. Οφείλεις να το κατακτήσεις μόνος σου, με την παιδεία και την κουλτούρα, με τη συστηματική καλλιέργεια των ανθρώπινων σχέσεων, με την πολλαπλή κοινωνικοποίηση, με τη διαρκή αναζήτηση και έρευνα, με τον στοχασμό και τον αναστοχασμό. Αλλά εδώ είναι και η απόλυτη προσωπική αίσθηση της ευτυχίας. Εδώ μπορείς να γευθείς με άρτιο τρόπο τις εκφράσεις της ζωής, εδώ η αξιολογική κλίμακα των αναγκών και των επιλογών μας είναι σε πλήρη αρμονία με το βαθύτερο νόημα της ύπαρξής μας.

Είναι η μόνη ελευθερία που δεν μπορεί να μας τη στερήσει κανένα χειραγωγικό μέσο, καμιά δύναμη εξουσίας, κανένα αυταρχικό καθεστώς. Μπορεί να φυλακιστεί το σώμα μας, αλλά η σκέψη μπορεί να κατακτήσει την απόλυτη ελευθερία. Η δύναμη του ανθρώπου είναι η δύναμη της σκέψης του. Αυτή η δύναμη δημιουργεί τον κόσμο της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Αυτή η δύναμη μετασχηματίζει τον κόσμο και προάγει τις δυνατότητες της ιστορίας μας να ανιχνεύει διαρκώς την έννοια της προόδου.

Η σκέψη ποτέ δεν είναι ήσυχη, πάντα φτερουγίζει, πάντα θέλει να είναι καινούργια, να βρίσκει καινούργιους τόπους, να δημιουργεί δικές της περιοχές έξω από τους περιορισμούς του χώρου και του χρόνου, να κόβει τις ρίζες που την καθηλώνουν. Ξέρει ποιος είναι ο ουσιαστικός, ο συμβολικός θάνατός της, έχει κι αυτός πολλές εκφράσεις: το δόγμα, η προκατάληψη, η τυποποίηση, η μαζική ιδεολογία. Αλλά δεν είναι μόνο αυτά. Η σκέψη παγιδεύεται και από τις βεβαιότητες και από την ίδια τη γνώση, όταν αυτή η γνώση δημιουργεί μια κρούστα απολυτότητας, όταν δεν δίνει τη δυνατότητα της αμφισβήτησής της, όταν αγνοείται, δηλαδή, η βασική αρχή ότι κάθε γνώση γεννιέται από την αμφισβήτηση προηγούμενης γνώσης.

Ο βαθύτερος σκοπός της αγωγής, το πραγματικό νόημα της παιδείας, ο πυρήνας κάθε διδασκαλίας και εκπαίδευσης είναι ακριβώς η καλλιέργεια της ελευθερίας της σκέψης. Γιατί, όπως πολύ ορθά είπε ο μεγάλος μας εθνομάρτυρας και στοχαστής Ρήγας Φεραίος: «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Γιατί «η μεγαλοσύνη του ανθρώπου βρίσκεται στην ικανότητά του να σκέφτεται», σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή Μπλεζ Πασκάλ,  και αυτή η ικανότητα είναι η μοναδική, η βασιλική οδός και για την ελευθερία μας. Όλα τα άλλα – που τόσο εύκολα γίνονται κυρίαρχα στη ζωή μας – είναι επιμέρους ζητήματα και δεν αφορούν το νόημα της ζωής μας.

 

Διασκευασμένο και συντομευμένο δοκίμιο του Νίκου Τσούλια

 (https://www.fractalart.gr, 10/5/2017)

 

Κείμενο ΙΙ

Εισαγωγικό σημείωμα: Ο Φερνάντο Σαβατέρ (γεν. 1947) είναι καθηγητής Φιλοσοφίας σε Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και θεωρείται από τους σημαντικότερους Ισπανούς στοχαστές. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί απόσπασμα διαλόγων του Φερνάντο Σαβατέρ με μαθητές λυκείου σε εκπαιδευτικά κέντρα της Ισπανίας.

-Η ελευθερία πρέπει να υποτάσσεται στο γενικό συμφέρον της κοινωνίας;

Φ.Σ.:- Ναι, και είναι λογικό να γίνεται έτσι. Το ένα πράγμα είναι να έχουμε την καλή διάθεση να σεβόμαστε τις διαφορετικές επιλογές που καθένας κάνει μέσα στο πλαίσιο που έχει για να αποφασίζει. Όμως, από την άλλη μεριά, είτε το θέλεις είτε όχι, για να μπορείς να συμβιώνεις σε μία οργανωμένη κοινωνία, υπάρχουν πολλές όψεις της που δεν γίνεται να υπόκεινται στην πρωτοτυπία του καθενός, σε ό,τι του έρχεται του καθενός εκείνη τη στιγμή.

Έχουμε συνηθίσει να συνδέουμε την πρωτοτυπία και τον αυθορμητισμό με θετικά και δημιουργικά άτομα, και είναι σωστό ως έναν βαθμό, αλλά μόνο ως έναν βαθμό. Νομίζω πως όλοι πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να επιδείξουμε ανοχή στα πεδία εκείνα που η επιλογή είναι θεμιτή. 

Μια κοινωνία λειτουργεί όταν επιτρέπεται σε κάθε άτομο να είναι ο εαυτός του και να εξελίσσει την προσωπικότητά του πάντα και εφόσον τηρεί αυτά που οφείλουμε όλοι να τηρούμε ώστε η κοινωνία να μην αποσυντονιστεί. Μπορεί κανείς να είναι ο εαυτός του πάντα και εφόσον αποδέχεται ότι υπάρχει μια σειρά καθηκόντων και ευθυνών που είναι για όλους μας, είτε μας αρέσουν περισσότερο είτε μας αρέσουν λιγότερο. Πάνω σ’ αυτή τη βάση, που τη μοιράζονται όλοι οι πολίτες, καθένας μπορεί να χτίσει τη δική του ξεχωριστή προσωπικότητα.

 

-Η ελευθερία μάς κάνει πιο ευτυχισμένους;

Φ.Σ: - Όταν ρώτησαν τον Μανουέλ Αθάνια, πρόεδρο εκείνης της εφήμερης Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας, που καταλύθηκε από το στρατιωτικό πραξικόπημα του Φράνκο: «Δον Μανουέλ, πιστεύετε στ’ αλήθεια ότι η ελευθερία κάνει πιο ευτυχισμένους τους ανθρώπους;», ο Αθάνια απάντησε: «Ειλικρινά, δεν το ξέρω∙ αυτό για το οποίο είμαι σίγουρος είναι ότι τους κάνει περισσότερο ανθρώπους». Λοιπόν, δεν είναι πως με το να είμαστε ελεύθεροι θα είμαστε και πιο ευτυχισμένοι, είναι ότι γινόμαστε περισσότερο άνθρωποι.

-Υπάρχουν ταινίες όπου βλέπουμε έναν στρατιώτη να διαπράττει κάποια αγριότητα και μετά, ακόμα κι αν τη διέπραξε κατά τη μάχη, να αισθάνεται λιγότερο άνθρωπος. Αυτό σημαίνει ότι ένας άνθρωπος που ενεργεί με άγριο τρόπο χάνει την ουσία του;

Φ.Σ: - Εντάξει, δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς από το είμαστε άνθρωποι. Είμαστε άνθρωποι όπως τα γεράνια είναι γεράνια, σαφώς. Όμως, όταν λέμε πως κάποιος είναι άνθρωπος, δεν αναφερόμαστε μόνο στο ότι ανήκει στο συγκεκριμένο φυσικό είδος, αναφερόμαστε επίσης σε ένα ιδεώδες, σε κάτι που προβάλλουμε ως στόχο. Και το ιδεώδες αυτό στοχεύει στο να μας αναγνωρίζουν οι υπόλοιποι άνθρωποι ως μέλος της ομάδας τους. Υπάρχει ένα όριο στην ελευθερία που δεν τολμάμε να το ξεπεράσουμε από φόβο μη βγούμε έξω από την ανθρώπινη φύση μας, από φόβο μήπως περάσουμε το όριο πέρα από το οποίο δεν θα μας αναγνωρίζουν ως μέρος του συνόλου.

Φερνάντο Σαβατέρ, Η ηθική της ανάγκης, εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα 2013

 (διασκευασμένο- συντομευμένο απόσπασμα)

 

Κείμενο ΙΙΙ

Μανόλης Αναγνωστάκης 

Νέοι της Σιδώνος, 1970

 

Το ποίημα ανήκει στη συλλογή «Ο Στόχος» (1970), η οποία περιέχει ποιήματα που γράφτηκαν κατά την περίοδο 1967-1974. Είναι γραμμένο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και, μέσω αυτού, ο ποιητής αναφέρεται στη στάση  των νέων της εποχής.

 

 Κανονικά δεν πρέπει να 'χουμε παράπονο

Καλή κι εγκάρδια η συντροφιά σας, όλο νιάτα.

Κορίτσια δροσερά — αρτιμελή αγόρια

Γεμάτα πάθος κι έρωτα για τη ζωή και για τη δράση.

Καλά, με νόημα και ζουμί και τα τραγούδια σας

Τόσο, μα τόσο ανθρώπινα, συγκινημένα,

Για τα παιδάκια που πεθαίνουν σ' άλλην ήπειρο

Για ήρωες που σκοτώθηκαν σ' άλλα χρόνια,

Για επαναστάτες Μαύρους, Πράσινους, Κιτρινωπούς,

Για τον καημό του εν γένει πάσχοντος Ανθρώπου.

Ιδιαιτέρως σας τιμά τούτη η συμμετοχή

Στην προβληματική και στους αγώνες του καιρού μας

Δίνετε ένα άμεσο παρών και δραστικό — κατόπιν τούτου

Νομίζω δικαιούσθε με το παραπάνω

Δυο δυο, τρεις τρεις, να παίξετε, να ερωτευθείτε,

Και να ξεσκάσετε, αδελφέ, μετά από τόση κούραση.

 

(Μας γέρασαν προώρως, Γιώργο, το κατάλαβες;)

 

ΘΕΜΑΤΑ

 

Θέμα Α

Να αποδώσετε συνοπτικά (60-80 λέξεις) τις απόψεις του δοκιμιογράφου για τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει την ελευθερία της σκέψης, σύμφωνα με το κείμενο Ι.

Μονάδες 20

 

Θέμα Β

Β1. α. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση τα κείμενα Ι και ΙΙ, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος. Να τεκμηριώσετε τη θέση σας με μία αναφορά στο κείμενο για κάθε απάντηση .

α. Η μόνη προϋπόθεση για να κατακτήσει κάποιος την ελευθερία της σκέψης είναι να ζήσει σε μια ανθρώπινη κοινωνία. (κείμενο Ι)

β. Η ελευθερία της σκέψης, εφόσον κατακτηθεί, δεν γίνεται να καταλυθεί από κανέναν εξωτερικό παράγοντα. (κείμενο Ι)

γ. Η ικανότητα της αδέσμευτης σκέψης αποτελεί την πεμπτουσία της πραγματικής παιδείας. (κείμενο Ι)

δ. Η ατομική ελευθερία δεν μπορεί να περιορίζεται από κοινωνικούς φραγμούς. (κείμενο ΙΙ)

ε. Τα όριο στην ελευθερία μας τίθεται για να διαφυλάξει την ανθρώπινη ποιότητά μας από τον υποβιβασμό. (κείμενο ΙΙ)

Μονάδες 10

 

Β2. α. Στο κείμενο Ι, ο συντάκτης χρησιμοποιεί συχνά συνυποδηλωτική γλώσσα. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τρία παραδείγματα από το κείμενο και να εξηγήσετε ποια επικοινωνιακή λειτουργία εξυπηρετεί αυτή η επιλογή του συγγραφέα. 

Μονάδες 9

 

β. Να ξαναγράψετε τη δεύτερη απάντηση του Φερνάντο Σαβατέρ (κείμενο ΙΙ), μεταφέροντας σε πλάγιο λόγο τα λόγια του Μανουέλ Αθάνια που βρίσκονται σε ευθύ λόγο. Τι κερδίζει ή τι χάνει το κείμενο με την αλλαγή αυτή ως προς το ύφος και την πειστικότητα;

Μονάδες 6

 

Β3. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου Ι, ο συγγραφέας επικαλείται τα λόγια δύο σημαντικών προσωπικοτήτων, για να στηρίξει τον βασικό του ισχυρισμό. Ποιος είναι αυτός ο ισχυρισμός και για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σας, χρησιμοποίησε τα λόγια των δύο προσωπικοτήτων για να τον στηρίξει;

Μονάδες 10

 

Θέμα Γ

Ποιο είναι το ερώτημα - θέμα που προκύπτει, κατά τη γνώμη σας, από τους στίχους του ποιήματος (κείμενο ΙΙΙ); Αυτό το θέμα τι σημαίνει για εσάς; (150-200 λέξεις).

Μονάδες 15

 

Θέμα Δ

Θέμα: Αξιοποιώντας δημιουργικά τα κείμενα αναφοράς (Ι και ΙΙ) να αναφερθείτε στον ρόλο της ελευθερίας για την ατομική και κοινωνική ανάπτυξη.

Είδος κειμένου: Επιχειρηματολογικό (επιλέξτε ελεύθερα τον τύπο του κειμένου σας)

Πομπός: τελειόφοιτος Λυκείου

Όριο Λέξεων: 300- 350 λέξεις

Μονάδες 30

                                                     ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 

Θέμα Α

Ο δοκιμιογράφος υποστηρίζει ότι η ελευθερία της σκέψης είναι δυνατόν να κατακτηθεί. Αρχικά, η ζωή σε μία ανθρώπινη κοινωνία κρίνεται απαραίτητη για να μυηθεί ο άνθρωπος στον λόγο και στη γλώσσα, γεγονός, όμως, που δεν τον απαλλάσσει από την προσωπική προσπάθεια για ολόπλευρη καλλιέργεια, για πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη. Σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση διαδραματίζουν η κριτική σκέψη και η γόνιμη αμφισβήτηση, ως αποτελέσματα της ουσιαστικής παιδείας, που αποδεσμεύει τον νου από κάθε είδους αγκυλώσεις.

Θέμα Β

Β1.      α. Λάθος («Αλλά δεν αρκεί… και τον αναστοχασμό.»/ παράγρ. 3η)

β. Σωστό («Είναι η μόνη ελευθερία… απόλυτη ελευθερία.»/ παράγρ. 4η)

γ. Σωστό («Ο βαθύτερος σκοπός… ελευθερίας της σκέψης.»/ παράγρ. 6^η)

δ. Λάθος («για να μπορείς να συμβιώνεις… εκείνη τη στιγμή»/ «Μπορεί κανείς να είναι  ο εαυτός του… είτε μας αρέσουν λιγότερο»/ πρώτη απάντηση του Φερνάντο Σαβατέρ)

ε. Σωστό («Υπάρχει ένα όριο… μέρος του συνόλου»/ τρίτη απάντηση του Φερνάντο Σαβατέρ)

 

Β2. α. Ενδεικτικά παραδείγματα:  «τα μονοπάτια του εξανθρωπισμού» / «να γευθείς με άρτιο τρόπο τις εκφράσεις της ζωής»/ «κρούστα απολυτότητας»

Η συνυποδηλωτική χρήση του λόγου μεταφέρει τη συναισθηματική φόρτιση του συγγραφέα, ευαισθητοποιώντας τον αναγνώστη, που προσελκύεται από το κείμενο κι έτσι «συνομιλεί» αποτελεσματικότερα με τον προβληματισμό του συντάκτη.

β. Όταν ρώτησαν τον Μανουέλ Αθάνια, πρόεδρο εκείνης της εφήμερης Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας, που καταλύθηκε από το στρατιωτικό πραξικόπημα του Φράνκο, αν πιστεύει στ’ αλήθεια ότι η ελευθερία κάνει πιο ευτυχισμένους τους ανθρώπους, ο Αθάνια απάντησε ότι, ειλικρινά, δεν το ήξερε∙ αυτό για το οποίο ήταν σίγουρος ήταν ότι τους κάνει περισσότερο ανθρώπους. Λοιπόν, δεν είναι πως με το να είμαστε ελεύθεροι θα είμαστε και πιο ευτυχισμένοι, είναι ότι γινόμαστε περισσότερο άνθρωποι.

Με τον μετασχηματισμό το ύφος γίνεται πιο τυπικό και ουδέτερο, οπότε χάνει την αμεσότητά του.  Επίσης, ο λόγος χάνει την πειστικότητά του, εφόσον φαίνεται διαμεσολαβημένος και, άρα, ο αναγνώστης δεν μπορεί να γνωρίζει τι ακριβώς είπε ο Μανουέλ Αθάνια. Η απόδοση σε πλάγιο λόγο δημιουργεί στον δέκτη αμφιβολίες για την ακρίβεια και την αξιοπιστία των λόγων του πομπού.

Β3. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου Ι, ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι η καλλιέργεια της σκέψης, μέσα από μια ουσιαστική εκπαιδευτική διαδικασία, μπορεί να οδηγήσει στην πραγματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Για να υποστηρίξει τον ισχυρισμό του, αξιοποιεί τα λόγια του Ρήγα Φεραίου και του Μπλεζ Πασκάλ. Έτσι, προσδίδει αξιοπιστία και κύρος στις απόψεις του, καθώς αποδεικνύει την ευρύτητα των γνώσεών του και κάνει δύσκολη την αμφισβήτηση των θέσεών του από τον δέκτη.

ΘΕΜΑ Γ 

Το βασικό ερώτημα – θέμα που προκύπτει από το ποίημα είναι η αδιάφορη στάση των νέων της εποχής του ποιητή για τα φλέγοντα θέματα που κυριαρχούν à Ουσιαστικά, αναφέρεται με καυστικό και ειρωνικό τρόπο στην αδιαφορία τους / Εύλογα, λοιπόν, κατά τη γνώμη μου, προβληματίζομαι επ’ αυτού à Θεωρώ ότι είναι καθήκον των νέων κάθε εποχής να παρεμβαίνουν και με τη δράση τους να κινητοποιούν και τους υπόλοιπους πολίτες à Αντίδραση υπέρ της ειρήνης, της καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων κ.λπ. (Για τα παιδάκια που πεθαίνουν σ' άλλην ήπειρο / Για ήρωες που σκοτώθηκαν σ' άλλα χρόνια / Για επαναστάτες Μαύρους, Πράσινους, Κιτρινωπούς / Για τον καημό του εν γένει πάσχοντος Ανθρώπου)…

ΘΕΜΑ Δ

Επικοινωνιακό πλαίσιο: Θα εξαρτηθεί από την επιλογή των μαθητών.

Πρόλογος: Κατάλληλη αφόρμηση, σύμφωνα με το επιλεγμένο επικοινωνιακό πλαίσιο / Αναδιατύπωση της εκφώνησης / Αναφορά στα ζητούμενα.

Κύριο Θέμα:

-Η εσωτερική ελευθερία αποτελεί τη σημαντικότερη και ακατάλυτη δύναμη για τον άνθρωπο που τον οδηγεί στην πρόοδο.

-Ο άνθρωπος ανακαλύπτει το βαθύτερο νόημα της ύπαρξής του και προσεγγίζει την αίσθηση της ευτυχίας και της εσωτερικής πληρότητας.

-Η ελευθερία ευνοεί την ανάπτυξη της προσωπικότητας, τη δημιουργικότητα και την πρωτοτυπία, αλλά και την επίγνωση των ορίων για τον σεβασμό της ελευθερίας του άλλου.

-Η ελευθερία απαλλάσσει από αγκυλώσεις, όπως ο άκριτος φόβος, οι προκαταλήψεις, η τυποποίηση, η μαζοποίηση και η απολυτότητα, σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο.

-Αφήνει χώρο στην κριτική και στη γόνιμη αμφισβήτηση.

-Επιτρέπει την επιστημονική και πολιτισμική πρόοδο, την κοινωνική ευημερία και την εμπέδωση του ανθρωπισμού.

-Σε συνθήκες ελευθερίας, η οικονομία αναπτύσσεται και οι παραγωγικές δραστηριότητες εξελίσσονται, γεγονός που οδηγεί σε αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου της χώρας.

-Η δημοκρατία θωρακίζεται και διασφαλίζεται η σωστή λειτουργία των θεσμών, μέσω της καλλιέργειας δημοκρατικής συλλογικής συνείδησης και πνεύματος διαλόγου και ανεκτικότητας.

Επίλογος: Ανακεφαλαιωτικός/ Συμπερασματικός

Περισσότερα κριτήρια αξιολόγησης εδώ.