Γράφει ο Αποστόλης Ζυμβραγάκης *
Το ερώτημα αν υπάρχει ή όχι ελεύθερη βούληση αποτελεί θέμα φιλοσοφικής συζήτησης εδώ και αιώνες. Η ελεύθερη βούληση αναφέρεται στην ικανότητα να κάνουμε επιλογές που δεν καθορίζονται από προηγούμενες αιτίες ή εξωτερικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια, η ελεύθερη βούληση υπονοεί ότι τα άτομα έχουν τη δύναμη να ενεργούν με τρόπους που δεν προκαθορίζονται από παράγοντες πέρα από τον έλεγχό τους. Το δοκίμιο αυτό θα διερευνήσει τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της ύπαρξης της ελεύθερης βούλησης και θα προσπαθήσει να καταλήξει στο συμπέρασμα αν τελικά είναι εφικτή ή αν πρόκειται για μια ψευδαίσθηση.
Ένα από τα πιο πειστικά επιχειρήματα κατά της ύπαρξης της ελεύθερης βούλησης είναι ο ντετερμινισμός. Ο ντετερμινισμός είναι η ιδέα ότι όλα όσα συμβαίνουν προκαλούνται από προηγούμενα γεγονότα και ότι η παρούσα κατάσταση του κόσμου είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα αυτών των αιτιών. Σύμφωνα με τον ντετερμινισμό, κάθε πράξη που κάνουμε καθορίζεται από παράγοντες πέρα από τον έλεγχό μας, όπως τα γονίδιά μας, η ανατροφή μας και το περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Αν ο ντετερμινισμός είναι αληθινός, τότε δεν μπορεί να υπάρχει ελεύθερη βούληση, διότι κάθε απόφαση που παίρνουμε είναι ήδη προκαθορισμένη από προηγούμενες αιτίες.
Ο φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα υποστήριξε ότι η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση. Σύμφωνα με τον Σπινόζα, όλα όσα συμβαίνουν είναι αναγκαίο αποτέλεσμα των νόμων της φύσης. Πίστευε ότι κάθε γεγονός προκαλείται από προηγούμενα γεγονότα και ότι κάθε πράξη που κάνουμε καθορίζεται από αυτές τις αιτίες. Ο Σπινόζα υποστήριξε ότι η πίστη στην ελεύθερη βούληση προκύπτει από την άγνοιά μας για τις αιτίες που μας οδηγούν να ενεργούμε με ορισμένους τρόπους. Πίστευε ότι αν μπορούσαμε να κατανοήσουμε αυτές τις αιτίες, θα βλέπαμε ότι οι πράξεις μας δεν είναι αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης, αλλά μάλλον το αναγκαίο αποτέλεσμα προηγούμενων γεγονότων.
Ένα άλλο επιχείρημα κατά της ελεύθερης βούλησης προέρχεται από τη νευροεπιστήμη. Οι πρόσφατες εξελίξεις στη νευροεπιστήμη οδήγησαν ορισμένους επιστήμονες να υποστηρίξουν ότι οι αποφάσεις μας δε λαμβάνονται από ένα συνειδητό, ορθολογικό μυαλό, αλλά μάλλον από τις ασυνείδητες διεργασίες του εγκεφάλου. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται συνεχώς πληροφορίες και λαμβάνει αποφάσεις με βάση αυτές τις πληροφορίες, χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε φαίνεται ότι δεν έχουμε ελεύθερη βούληση, επειδή οι αποφάσεις μας λαμβάνονται από διαδικασίες που είναι πέρα από τον έλεγχό μας.
Παρά αυτά τα επιχειρήματα κατά της ελεύθερης βούλησης, πολλοί φιλόσοφοι και θεολόγοι έχουν υπερασπιστεί την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης. Ένας από τους πιο διάσημους υπερασπιστές της ελεύθερης βούλησης ήταν ο φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ. Ο Καντ πίστευε ότι η ελεύθερη βούληση είναι απαραίτητη για την ηθική, διότι χωρίς αυτή δε θα μπορούσαμε να θεωρηθούμε υπεύθυνοι για τις πράξεις μας. Σύμφωνα με τον Καντ, η ηθική ευθύνη προϋποθέτει ότι έχουμε τη δύναμη να επιλέγουμε μεταξύ σωστού και λάθους και ότι οι πράξεις μας δεν προκαθορίζονται από εξωτερικούς παράγοντες.
Ένας άλλος υπερασπιστής της ελεύθερης βούλησης ήταν ο θεολόγος Αυγουστίνος. Ο Αυγουστίνος πίστευε ότι η ελεύθερη βούληση είναι δώρο του Θεού και ότι είναι απαραίτητη για τη σχέση μας με τον Εκείνον. Σύμφωνα με τον Αυγουστίνο, ο Θεός μας έδωσε ελεύθερη βούληση ώστε να μπορούμε να επιλέξουμε να Τον αγαπήσουμε και ότι οι επιλογές μας δεν προκαθορίζονται από εξωτερικούς παράγοντες.
Εν κατακλείδι, ενώ η έννοια της ελεύθερης βούλησης είναι ένας χρήσιμος τρόπος για να κατανοήσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά, φαίνεται πως τελικά πρόκειται για ψευδαίσθηση. Τα επιχειρήματα του ντετερμινισμού και της νευροεπιστήμης υποδηλώνουν ότι οι πράξεις μας προκαθορίζονται από εξωτερικούς παράγοντες και ότι δεν έχουμε τη δύναμη να επιλέγουμε ελεύθερα τις πράξεις μας. Ενώ οι υπερασπιστές της ελεύθερης βούλησης έχουν υποστηρίξει ότι είναι απαραίτητη για την ηθική και τη σχέση μας με τον Θεό, τα επιχειρήματα αυτά μοιάζουν αδύναμα, καθώς αδυνατούν να στηριχτούν στη λογική και να αποδείξουν την ορθότητα των ισχυρισμών τους. Μάλλον, η πίστη στην ελεύθερη βούληση προκύπτει από την άγνοιά μας για τις αιτίες που μας οδηγούν να ενεργούμε με ορισμένους τρόπους και από την αδυναμία μας να κατανοήσουμε πλήρως τις πολύπλοκες διαδικασίες του εγκεφάλου.