Γράφει ο Αποστόλης Ζυμβραγάκης *
Στο πεδίο των πνευματικών αναζητήσεων, όπου η αναζήτηση της γνώσης και του διαφωτισμού χαίρει μεγάλης εκτίμησης, είναι ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουμε ότι ακόμη και οι ευγενέστεροι θεσμοί μπορούν να έχουν ζοφερά σημεία. Μέσα στο περίπλοκο λαβύρινθο του εκπαιδευτικού συστήματος, υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά που απαιτεί την προσοχή μας.
Η εκπαίδευση, στην πιο αγνή της μορφή, είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζονται οι κοινωνίες. Είναι η πηγή από την οποία αναδύεται η δημιουργικότητα, η κριτική σκέψη και η κοινωνική πρόοδος. Ωστόσο, κάτω από την επιφάνεια αυτής της φαινομενικά ειδυλλιακής επιδίωξης, κρύβεται μια ανησυχητική πραγματικότητα. Το εκπαιδευτικό σύστημα διαθέτει μια εγγενή ικανότητα να ασκεί έλεγχο, να επιβάλλει τη συμμόρφωση και να καταστέλλει την ατομικότητα. Μέσα σε αυτό το παράδοξο ριζώνει η σκοτεινή πλευρά της εκπαίδευσης.
Στον πυρήνα της, η εκπαίδευση επιδιώκει να μεταδώσει γνώσεις, αξίες και κοινωνικές νόρμες από τη μια γενιά στην άλλη. Ωστόσο, αυτή η διαδικασία εγείρει εγγενώς το ερώτημα ποιος καθορίζει ποιες γνώσεις είναι απαραίτητες και ποιες αξίες πρέπει να υποστηρίζονται. Το σύστημα, κατασκευασμένο από μη αλάνθαστα ανθρώπινα χέρια, αντανακλά τις προκαταλήψεις, τις δυναμικές εξουσίας και τις κυρίαρχες ιδεολογίες των δημιουργών του. Έτσι, η σκοτεινή πλευρά εκδηλώνεται με τη μορφή ενός κρυφού προγράμματος σπουδών - ενός ανομολόγητου συνόλου παραδοχών, αξιών και κανόνων που διεισδύουν στην ίδια την ουσία της εκπαίδευσης.
Σκεφτείτε τον επιλεκτικό χαρακτήρα του προγράμματος σπουδών, το οποίο συχνά δίνει προτεραιότητα σε ορισμένα μαθήματα έναντι άλλων. Αυτή η επιλογή δεν είναι μια ουδέτερη πράξη, αλλά μάλλον μια σκόπιμη επιλογή που επηρεάζεται από πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Δίνοντας έμφαση σε συγκεκριμένα γνωστικά αντικείμενα, υποβαθμίζουμε ακούσια την αξία άλλων, περιορίζοντας έτσι το εύρος της ανθρώπινης κατανόησης. Δεν είναι τυχαία, λοιπόν, η παραμέληση των τεχνών, των ανθρωπιστικών μαθημάτων και των φιλοσοφικλων ερευνών προς όφελος πιο χρηστικών κλάδων, που διαμορφώνουν μια κοινωνία που εκτιμά το υλικό κέρδος έναντι της πνευματικής εξερεύνησης.
Επιπλέον, το εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι απρόσβλητο από τη γοητεία της αποτελεσματικότητας και της τυποποίησης. Η επιδίωξη ποσοτικοποιήσιμων αποτελεσμάτων και μετρήσιμων επιτευγμάτων οδηγεί συχνά σε μια αναγωγιστική προσέγγιση, αντιμετωπίζοντας τους μαθητές ως απλά δοχεία που πρέπει να γεμίσουν με προκαθορισμένες γνώσεις. Κατ' αυτόν τον τρόπο παραβλέπεται η μοναδικότητα του κάθε ατόμου, όταν καταπνίγεται η δημιουργικότητα και όταν η διαδικασία της μάθησης ανάγεται σε μια μηχανιστική προσπάθεια.
Μια άλλη πτυχή της σκοτεινής πλευράς έγκειται στη διάχυτη επιρροή της αξιολόγησης. Αν και είναι απαραίτητες για τη μέτρηση της προόδου και τη διασφάλιση της λογοδοσίας, οι πρακτικές αξιολόγησης μπορεί να δημιουργήσουν ακούσια μια κουλτούρα ανταγωνισμού και άγχους. Οι μαθητές, οδηγούμενοι από την επιδίωξη υψηλών βαθμών, μπορεί να δώσουν προτεραιότητα στην απομνημόνευση αντί της βαθιάς κατανόησης. Στην αδιάκοπη επιδίωξη της επιτυχίας, η χαρά της μάθησης και η καλλιέργεια της πνευματικής περιέργειας υποτάσσονται στην επιδίωξη της εξωτερικής επικύρωσης. Έτσι, αμαυρώνεται η ίδια η διαδικασία που θα έπρεπε να εμπνέει το θαύμα, την περιέργεια και τη δίψα για γνώση.
Το εκπαιδευτικό σύστημα, άλλωστε, είναι βαθιά συνυφασμένο με την άσκηση εξουσίας. Γίνεται ένα εργαλείο που πλάθει μυαλά, διαμορφώνει ιδεολογίες και διαιωνίζει κοινωνικές ιεραρχίες. Η γνώση, όταν ελέγχεται και διαδίδεται από λίγους και εκλεκτούς, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου. Η σκοτεινή πλευρά αναδύεται όταν η εκπαίδευση γίνεται μέσο κατήχησης, περιθωριοποίησης εναλλακτικών απόψεων και διαιώνισης καταπιεστικών δομών. Σε αυτό το πεδίο, οι μετασχηματιστικές δυνατότητες της εκπαίδευσης διακυβεύονται και η αναζήτηση της αλήθειας επισκιάζεται από την άσκηση εξουσίας.
Η αντιμετώπιση της σκοτεινής πλευράς του εκπαιδευτικού συστήματος δε σημαίνει απόρριψη της ίδιας της εκπαίδευσης, αλλά μάλλον φωτισμό των σκιών που εμποδίζουν την πληρέστερη δυναμική της. Αναγνωρίζοντας τις προκαταλήψεις που ενυπάρχουν στο σύστημα, μπορούμε να αγωνιστούμε για την ενσωμάτωση, την ποικιλομορφία και την πνευματική ελευθερία. Πρέπει να καλλιεργήσουμε ένα πρόγραμμα σπουδών που εξυμνεί τον πλούτο της ανθρώπινης σκέψης, περιλαμβάνοντας τόσο το πρακτικό όσο και το αφηρημένο, το επιστημονικό και το καλλιτεχνικό.
Στην επιδίωξή μας για γνώση, ας μην υποκύψουμε στη γοητεία της τυποποίησης και της συμμόρφωσης. Αντίθετα, ας καλλιεργήσουμε ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει την κριτική σκέψη, αγκαλιάζει την αβεβαιότητα και καλλιεργεί την ατομικότητα κάθε μαθητή. Ενισχύοντας τους μαθητές να αμφισβητούν, να προκαλούν και να εξερευνούν, ανοίγουμε το δρόμο για την ανάδυση μιας πιο φωτισμένης κοινωνίας.
Η σκοτεινή πλευρά δεν είναι ένα ανεπανόρθωτο ελάττωμα, αλλά μια πρόσκληση για να εμβαθύνουμε στην πολυπλοκότητα της εκπαίδευσης. Μέσω της συνειδητοποίησης, της ενδοσκόπησης και της προθυμίας μας να αντιμετωπίσουμε τις σκιές, μπορούμε να αναδιαμορφώσουμε το εκπαιδευτικό τοπίο, αποκαλύπτοντας τις μετέασχηματιστικές δυνατότητές του και εγκαινιάζοντας ένα μέλλον όπου το φως θα θριαμβεύει επί του ερέβους.
* Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος - M.Ed. Ειδικός Παιδαγωγός - Συγγραφέας - Δημιουργός του e-didaskalia.blogspot.gr.