του Αποστόλη Ζυμβραγάκη
Για χιλιάδες χρόνια, ο άνθρωπος διαμόρφωσε την ταυτότητά του μέσα από την εργασία. Από τους αγρότες της νεολιθικής επανάστασης έως τους εργάτες της βιομηχανικής εποχής, η εργασία δεν ήταν μόνο πηγή επιβίωσης, αλλά και βασικό συστατικό της κοινωνικής συνοχής. Ωστόσο, στην αυγή του 21ου αιώνα, η εργασία —όπως τη γνωρίζουμε— μεταμορφώνεται.
Η τεχνητή νοημοσύνη, η αυτοματοποίηση και η παγκοσμιοποίηση απειλούν να διαταράξουν τα παραδοσιακά μοντέλα απασχόλησης. Μέσα σε αυτή τη ριζική μετάβαση, η ερώτηση δεν είναι μόνο τι θα δουλεύουμε στο μέλλον, αλλά πώς θα δουλεύουμε και —κυρίως— γιατί θα δουλεύουμε.
Η δεοντολογία ως σύστημα ελέγχου
Η ανθρώπινη κοινωνία, από τα πρώτα κιόλας βήματά της, προσπάθησε να οργανώσει την εργασία μέσω ηθικών κανόνων και δεοντολογικών κωδίκων. Από τον κώδικα του Χαμουραμπί μέχρι τις σύγχρονες επαγγελματικές ηθικές, τα συστήματα αυτά λειτουργούν ως ρυθμιστικοί μηχανισμοί, σχεδιασμένοι να προστατεύουν τόσο την κοινότητα όσο και το άτομο.
Ωστόσο, η δεοντολογία από μόνη της είναι ανεπαρκής. Οι δεοντολογικοί κώδικες έχουν έναν γενικό, αφηρημένο χαρακτήρα. Δεν μπορούν να προβλέψουν κάθε πιθανή ηθική σύγκρουση που θα αντιμετωπίσει ο επαγγελματίας. Ένας δικηγόρος μπορεί να τηρήσει τον νόμο, αλλά να αποκρύψει την αλήθεια. Ένας γιατρός μπορεί να σώσει μια ζωή, αλλά να αγνοήσει τη συναισθηματική κατάσταση του ασθενή.
Η δεοντολογία είναι χρήσιμη, αλλά δεν είναι αρκετή. Η αληθινή ηθική δεν βασίζεται μόνο σε κανόνες, αλλά στην εσωτερική ικανότητα του ανθρώπου να διακρίνει το σωστό από το λάθος σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση.
Η εργασία ως μέσο ή σκοπός;
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι η εργασία πρέπει να εξασφαλίζει τον ελεύθερο χρόνο για την ανάπτυξη της αρετής και της σοφίας. Σήμερα, οι περισσότερες κοινωνίες έχουν υιοθετήσει το ακριβώς αντίθετο μοντέλο: η εργασία είναι αυτοσκοπός, μια ατελείωτη καταναγκαστική πορεία για την παραγωγή και τη συσσώρευση αγαθών.
Η τεχνολογία υπόσχεται να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τη σκληρή εργασία, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί νέες μορφές υποδούλωσης. Η λεγόμενη κουλτούρα της παραγωγικότητας πιέζει τους ανθρώπους να εργάζονται διαρκώς, ακόμη και σε περιβάλλοντα χωρίς πραγματικό νόημα. Η εργασία δεν είναι πλέον ένα μέσο για την αυτοπραγμάτωση, αλλά ένας μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου.
Η ηθική του ανθρώπου ενάντια στην αλγοριθμική ηθική
Σε έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη λαμβάνει αποφάσεις για εμάς, η ηθική γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη. Οι αλγόριθμοι δεν έχουν συνείδηση. Λειτουργούν βάσει προκαθορισμένων κανόνων, παρόμοιων με τους δεοντολογικούς κώδικες. Όμως, η ηθική απόφαση δεν είναι μόνο θέμα κανόνων, αλλά και προσωπικής κρίσης.
Ο αλγόριθμος ενός αυτόνομου αυτοκινήτου μπορεί να ακολουθεί τις κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, αλλά ποιος θα αποφασίσει ποιον να σώσει σε περίπτωση ατυχήματος; Ο προγραμματιστής; Ο χρήστης; Ή μήπως η εταιρεία που έχει οικονομικά συμφέροντα;
Η ανθρώπινη ηθική είναι μοναδική, διότι εμπεριέχει τη συνείδηση του ρίσκου. Δεν αρκεί να κάνουμε το σωστό. Πρέπει να το κάνουμε γνωρίζοντας ότι θα μπορούσαμε να κάνουμε λάθος.
Το ηθικό υποκείμενο του μέλλοντος
Η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας δεν είναι η δημιουργία νέων δεοντολογικών κωδίκων, αλλά η καλλιέργεια ηθικών υποκειμένων. Πρέπει να διδάξουμε στους ανθρώπους να σκέφτονται ηθικά, να αναγνωρίζουν τα όρια των κανόνων και να αναλαμβάνουν προσωπική ευθύνη.
Η ηθική δεν είναι κάτι που μας επιβάλλεται από έξω, αλλά κάτι που αναδύεται από μέσα μας. Ο Χάιντεγκερ έλεγε ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που μπορεί να σταθεί απέναντι στον εαυτό του και να αναρωτηθεί: Τι πρέπει να κάνω;
Σε αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να απαντήσει ούτε ο νόμος, ούτε ο αλγόριθμος, ούτε κανένα εγχειρίδιο δεοντολογίας.
Η εργασία ως αυτοπραγμάτωση
Το μέλλον της εργασίας δεν θα εξαρτηθεί από τις μηχανές, αλλά από τον τρόπο που θα αντιληφθούμε τον εαυτό μας. Αν επιμείνουμε να βλέπουμε την εργασία ως μέσο παραγωγής, οι κοινωνίες μας θα οδηγηθούν σε βαθιά κρίση νοήματος.
Αν όμως κατανοήσουμε ότι η εργασία είναι ένας τρόπος να εκφράζουμε την ανθρωπινότητά μας —μέσα από τη δημιουργικότητα, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη— τότε η τεχνολογία μπορεί να γίνει ο καταλύτης για μια νέα εποχή ανθρώπινης ευημερίας.
Η ηθική του 21ου αιώνα
Η πραγματική ηθική του μέλλοντος δεν θα βασίζεται σε κώδικες, αλλά στην ικανότητά μας να δημιουργούμε νόημα σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο αβέβαιος. Θα απαιτεί να βλέπουμε τον εαυτό μας όχι ως απλούς εκτελεστές καθηκόντων, αλλά ως συνειδητά όντα που μπορούν να υπερβούν τους κανόνες και να δημιουργήσουν νέες αξίες.
Το ερώτημα λοιπόν δεν είναι μόνο πώς θα δουλεύουμε στο μέλλον, αλλά πώς θα παραμείνουμε άνθρωποι σε έναν κόσμο που αλλάζει ταχύτατα.
Η απάντηση δεν βρίσκεται στους αλγόριθμους, ούτε στα νομικά κείμενα, αλλά στην αρχαία ανθρώπινη ικανότητα να βλέπουμε ο ένας τον άλλον ως μοναδικές, ανεπανάληπτες υπάρξεις — και να επιλέγουμε το καλό, ακόμη κι όταν κανείς δεν μας παρακολουθεί.
Ο άνθρωπος του μέλλοντος δεν θα είναι αυτός που παράγει περισσότερο, αλλά αυτός που κατανοεί βαθύτερα.
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος M.Ed.