Στην ιστορία της ανθρωπότητας, οι εξελίξεις που μας οδήγησαν από τις μικρές ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών σε παγκόσμιες αυτοκρατορίες και σύγχρονα κράτη δεν ήταν απλώς αποτέλεσμα της τεχνολογίας ή της στρατιωτικής ισχύος. Ήταν, πάνω απ’ όλα, αποτέλεσμα της ικανότητάς μας να συνεργαζόμαστε και να κατανοούμε ο ένας τον άλλον. Στον πυρήνα αυτής της ικανότητας βρίσκεται η ενσυναίσθηση — η τέχνη του να νιώθεις και να σκέφτεσαι μέσα από τα μάτια του άλλου.
Η ανθρωπολόγος Margaret Mead κάποτε ρωτήθηκε ποιο ήταν το πρώτο σημάδι πολιτισμού. Η απάντησή της δεν αφορούσε κάποια πέτρινα εργαλεία ή πήλινα αγγεία, αλλά ένα σπασμένο μηριαίο οστό που είχε θεραπευτεί. Αυτό το εύρημα υποδήλωνε ότι κάποιος φρόντισε τον τραυματισμένο, αντί να τον εγκαταλείψει. Σε αυτή την πράξη, βλέπουμε τον σπόρο της ανθρώπινης συνεργασίας και της κοινωνικής συνοχής.
Η ενσυναίσθηση ως εργαλείο επιβίωσης
Η ενσυναίσθηση δεν είναι μια ευγενής πολυτέλεια. Είναι ένας βιολογικός μηχανισμός επιβίωσης, εξελιγμένος μέσα από χιλιάδες χρόνια κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Μας επιτρέπει να προβλέπουμε τις προθέσεις των άλλων, να αποφεύγουμε συγκρούσεις και να οικοδομούμε συμμαχίες. Χωρίς αυτήν, ο πολιτισμός θα ήταν αδύνατος.
Η ικανότητά μας για ενσυναίσθηση δεν είναι ομοιόμορφη σε όλους. Μερικοί άνθρωποι την καλλιεργούν φυσικά, ενώ άλλοι την αντιμετωπίζουν ως μια άβολη αδυναμία. Ωστόσο, σε μια εποχή όπου οι τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης και οι πολιτικές διαιρέσεις απειλούν να διαβρώσουν τους δεσμούς μας, η ενσυναίσθηση αναδεικνύεται ως η πιο κρίσιμη δεξιότητα του 21ου αιώνα.
Η ενσυναίσθηση και οι μεγάλες αφηγήσεις
Αν κοιτάξουμε πίσω στην ιστορία, θα δούμε ότι οι μεγάλες θρησκευτικές και πολιτικές αφηγήσεις που συνένωσαν εκατομμύρια ανθρώπους δεν βασίστηκαν μόνο στον φόβο ή στην ισχύ, αλλά στην ικανότητά μας να μοιραζόμαστε συναισθήματα και αξίες. Από τις παραβολές του Χριστιανισμού μέχρι τις ιδέες του Διαφωτισμού για ισότητα και ανθρώπινα δικαιώματα, η ενσυναίσθηση ήταν το κλειδί που άνοιξε την πόρτα για μεγαλύτερες και πιο συνεκτικές κοινωνίες.
Σήμερα, οι ιστορίες παραμένουν το πιο ισχυρό μέσο για την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης. Το να διαβάζεις ένα μυθιστόρημα είναι σαν να «φοράς τα παπούτσια κάποιου άλλου». Κάθε σελίδα είναι μια πρόσκληση να ζήσεις μια άλλη ζωή, να δεις τον κόσμο από μια διαφορετική οπτική γωνία.
Η ενσυναίσθηση στον 21ο αιώνα: Προκλήσεις και προοπτικές
Ωστόσο, υπάρχει και η σκοτεινή πλευρά. Η ενσυναίσθηση μπορεί να χειραγωγηθεί. Οι δημαγωγοί και οι πολυεθνικές χρησιμοποιούν αφηγήσεις που παίζουν με τα συναισθήματά μας για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς τους. Η πρόκληση για τον 21ο αιώνα είναι να αναπτύξουμε μορφές ενσυναίσθησης που δεν είναι επιλεκτικές ή περιορισμένες σε εκείνους που μοιάζουν με εμάς, αλλά επεκτείνονται σε όλους, ακόμα και σε εκείνους που θεωρούμε «άλλους».
Το μέλλον της ενσυναίσθησης: Μια νέα ανθρωπότητα;
Εάν καταφέρουμε να καλλιεργήσουμε μια παγκόσμια ενσυναίσθηση, το μέλλον της ανθρωπότητας μπορεί να είναι φωτεινότερο. Ίσως τότε μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε μαζί τις μεγάλες προκλήσεις: την κλιματική αλλαγή, τις κοινωνικές ανισότητες και τις απειλές από την τεχνητή νοημοσύνη.
Στο τέλος, η ενσυναίσθηση δεν είναι μόνο το θεμέλιο του πολιτισμού μας. Είναι ο μόνος δρόμος για να τον σώσουμε.
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος M.Ed.