Το 1480, μόλις 27 χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο Μωάμεθ Β' βρισκόταν στο απόγειο της δύναμής του. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτεινόταν σε μεγάλο μέρος των Βαλκανίων και για πρώτη φορά, οθωμανικά στρατεύματα αποβιβάζονταν στην Ιταλία, καταλαμβάνοντας το Οτράντο. Ο φιλόδοξος σουλτάνος σχεδίαζε να κάνει το Οτράντο ορμητήριο για την κατάκτηση ολόκληρης της ιταλικής χερσονήσου, προκαλώντας πανικό στον Πάπα, ο οποίος έβλεπε τη Ρώμη να απειλείται με την ίδια μοίρα της Κωνσταντινούπολης.
Η ειρήνη της Βενετίας και ένα ασυνήθιστο αίτημα
Την ίδια περίοδο, η Βενετία βρισκόταν σε επισφαλή ειρήνη με τον Μωάμεθ Β'. Μετά από έναν δεκαεξαετή πόλεμο, οι Βενετοί είχαν υποχρεωθεί το 1479 να υπογράψουν μια ταπεινωτική συνθήκη στην Κωνσταντινούπολη. Έχασαν σημαντικές κτήσεις στο Αιγαίο (όπως τη Λήμνο και την Εύβοια) και την Αδριατική, πλήρωσαν τεράστια χρηματική αποζημίωση και συμφώνησαν σε ετήσιο δασμό για να συνεχίσουν το εμπόριο. Η δύναμη της Βενετίας είχε υποβαθμιστεί σημαντικά, καθιστώντας αδύνατη την παροχή ουσιαστικής βοήθειας στον Πάπα για την αντιμετώπιση των Οθωμανών στο Οτράντο.
Λίγο μετά το τέλος του πολέμου, η Γερουσία της Βενετίας έλαβε ένα απρόσμενο αίτημα από τον σουλτάνο. Ο Μωάμεθ Β' ζητούσε έναν «καλό ζωγράφο» για να φιλοτεχνήσει το πορτρέτο του με βάση τα αναγεννησιακά πρότυπα. Το αίτημα ήταν πραγματικά ασυνήθιστο, καθώς η ισλαμική πίστη απαγόρευε την απεικόνιση προσώπων και κανένας Οθωμανός σουλτάνος δεν είχε ζητήσει κάτι παρόμοιο από δυτικό καλλιτέχνη.
Ο Μωάμεθ Β', παρά το ότι ήταν ο μεγάλος αντίπαλος της Βενετίας, ήταν ένας ευρυμαθής ηγέτης με βαθύ ενδιαφέρον για την τέχνη της Ιταλικής Αναγέννησης. Είχε στην κατοχή του πολλά έργα και θαύμαζε ιδιαίτερα τον ρεαλισμό των αναγεννησιακών πορτρέτων. Έτσι, εκμεταλλευόμενος την ειρήνη, θεώρησε πως ήταν η ευκαιρία του να αποκτήσει ένα δικό του πορτρέτο, φιλοτεχνημένο από έναν σπουδαίο Ιταλό ζωγράφο. Οι Βενετοί, με τη σειρά τους, είδαν στο αίτημα μια διπλωματική ευκαιρία για να βελτιώσουν τους όρους της ειρήνης.
Τζεντίλε Μπελίνι: Ο ζωγράφος της υψηλής τέχνης και του απρόβλεπτου Σουλτάνου
Ο Τζεντίλε Μπελίνι (1428-1507) θεωρούνταν τότε ο κορυφαίος ζωγράφος της Βενετίας. Είχε φιλοτεχνήσει πορτρέτα δόγηδων, ευγενών, ακόμη και της Αικατερίνης Κορνάρο, της τελευταίας βασίλισσας της Κύπρου. Ο Μωάμεθ ζήτησε να δει δείγματα της δουλειάς του για να βεβαιωθεί για τον ρεαλισμό των πινάκων του.
Ανάμεσα στα αντίγραφα που έστειλε η βενετική κυβέρνηση στον σουλτάνο ήταν και ορισμένα θρησκευτικά έργα, όπως ο αποκεφαλισμός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Ο Μωάμεθ το μελέτησε με προσοχή και, ικανοποιημένος, ενημέρωσε τους Βενετούς ότι αποδεχόταν τον Μπελίνι και τον περίμενε στην αυλή του. Έτσι, ο Τζεντίλε Μπελίνι συμπεριλήφθηκε στην πρώτη διπλωματική αντιπροσωπεία που στάλθηκε από τη Βενετία στην Κωνσταντινούπολη μετά τον πόλεμο.
Ένα μάθημα ρεαλισμού που σόκαρε τον διάσημο ζωγράφο
Όταν ο Μπελίνι παρουσιάστηκε μπροστά στον Μωάμεθ, ο σουλτάνος του είπε ότι η τέχνη του ήταν πράγματι ρεαλιστική, αλλά είχε εντοπίσει ένα λάθος: δεν απεικόνιζε σωστά τον λαιμό των μοντέλων του! Ο Μπελίνι εξεπλάγη που ένας Οθωμανός μπορούσε να κρίνει την τεχνική του, καθώς ήταν ένας από τους διασημότερους ζωγράφους της εποχής.
Τότε, ο Μωάμεθ του έδειξε το αντίγραφο του πίνακα με τον αποκεφαλισμό του Αγίου Ιωάννη και του επεσήμανε το σφάλμα στην απεικόνιση του λαιμού ενός μόλις κομμένου κεφαλιού. Ο Μπελίνι απάντησε ευγενικά ότι η τέχνη του ήταν ρεαλιστική ακόμη και σε αυτή τη λεπτομέρεια.
Η αντίδραση του σουλτάνου ήταν ανατριχιαστική: διέταξε τον αποκεφαλισμό ενός σκλάβου μπροστά στα μάτια του Μπελίνι! Ένας κομμένος λαιμός παραμορφώνεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο, κάτι που ο καλλιτέχνης, σε αντίθεση με τον Μωάμεθ, δεν είχε δει ποτέ. Στη συνέχεια, υποχρέωσε τον σοκαρισμένο ζωγράφο να κάνει σκίτσα του κομμένου κεφαλιού που είχε πέσει μπροστά στα πόδια του.
Το πορτρέτο και το τέλος μιας εποχής
Αν και αρχικά ο Μπελίνι πανικοβλήθηκε και ζήτησε να φύγει αμέσως από την Κωνσταντινούπολη, φοβούμενος για τη ζωή του, τελικά παρέμεινε στην αυλή του Μωάμεθ για περισσότερο από ένα χρόνο. Το Νοέμβριο του 1480, ολοκλήρωσε το πορτρέτο του σουλτάνου. Ήταν το πρώτο ρεαλιστικό πορτρέτο Οθωμανού σουλτάνου στην ιστορία, και φυσικά, ο λαιμός ήταν πλέον άψογα αποδοσμένος!
Έξι μήνες αργότερα, ο Μωάμεθ πέθανε, πιθανότατα δηλητηριασμένος από τον γιο και διάδοχό του, Βαγιαζήτ Β'. Ο Βαγιαζήτ δεν εκτιμούσε καθόλου τα αναγεννησιακά έργα τέχνης του πατέρα του. Πούλησε πολλά από αυτά σε δυτικούς εμπόρους για να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του τζαμιού του στην Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσα στα έργα που πουλήθηκαν ήταν και το διάσημο πορτρέτο του Μωάμεθ από τον Μπελίνι, το οποίο αγόρασε ένας Βενετός έμπορος και σήμερα κοσμεί τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης στο Λονδίνο.
Ο θάνατος του Μωάμεθ Β' σήμανε και το τέλος της οθωμανικής επέκτασης στην Ιταλία. Την 1η Μαΐου 1481, συμμαχικές δυνάμεις υπό τον βασιλιά Φερδινάνδο Α' της Νάπολης πολιόρκησαν την οθωμανική φρουρά στο Οτράντο. Ο Μωάμεθ Β' είχε πεθάνει μόλις δύο ημέρες μετά την έναρξη της πολιορκίας (3 Μαΐου), και οι διαμάχες για τη διαδοχή πιθανόν εμπόδισαν την αποστολή ενισχύσεων. Η τουρκική κατοχή του Οτράντο έληξε με διαπραγματεύσεις και η οθωμανική φρουρά αποσύρθηκε ειρηνικά στην Αλβανία.