Εισαγωγή: Το αρχαίο μυστήριο της συνείδησης
Η περιέργειά μας για τη φύση της συνείδησης, το «φάντασμα στη μηχανή» που κινεί το σώμα μας, είναι πιο έντονη από ποτέ. Σε μια εποχή που η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται ραγδαία, οι θεμελιώδεις ερωτήσεις για το τι σημαίνει να σκέφτεσαι, να αισθάνεσαι και να υπάρχεις, επανέρχονται στο προσκήνιο. Ωστόσο, σχεδόν 2.400 χρόνια πριν, ένας φιλόσοφος έθεσε αυτά τα ερωτήματα με μια διαύγεια και πρωτοτυπία που εξακολουθεί να μας προκαλεί. Αυτός ήταν ο Αριστοτέλης. Στο έργο του «Περί Ψυχής», ο Αριστοτέλης δεν προσπάθησε απλώς να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι η ψυχή;», αλλά προσέφερε μερικές από τις πιο επιδραστικές —και συχνά, εκπληκτικά αντισυμβατικές— απαντήσεις στην ιστορία της σκέψης. Ετοιμαστείτε να εξερευνήσετε πέντε βασικές ιδέες από το έργο του που αμφισβητούν τις σύγχρονες αντιλήψεις μας και ίσως αλλάξουν για πάντα τον τρόπο που σκέφτεστε για τον εαυτό σας και τον κόσμο.
--------------------------------------------------------------------------------
1. Η έκπληξη: Ακόμα και τα φυτά έχουν ψυχή
Στη σύγχρονη γλώσσα, η λέξη «ψυχή» συνδέεται σχεδόν αποκλειστικά με τη συνείδηση, την προσωπικότητα ή ένα άυλο πνεύμα. Για τον Αριστοτέλη, όμως, η έννοια ήταν πολύ ευρύτερη και πιο θεμελιώδης. Υποστήριζε ότι ακόμη και τα φυτά έχουν ψυχή, την οποία ονόμαζε «θρεπτική ή φυτική ψυχή». Για εκείνον, «ψυχή» δεν σήμαινε απαραίτητα προσωπικότητα, αλλά την ίδια την αρχή της ζωής — τη δύναμη που επιτρέπει σε ένα ον να τρέφεται, να αναπτύσσεται και να αναπαράγεται. Αυτή η θρεπτική ψυχή είναι η πιο βασική μορφή ζωής, κοινή σε όλα τα έμβια όντα, από το πιο ταπεινό χορτάρι μέχρι τον πιο περίπλοκο άνθρωπο.
Όπως γράφει ο ίδιος:
Βιά τούτο και τα φυτά πάντα φαίνεται ότι ζώσι· διότι είναι φανερόν ότι έχουσιν εν εαυτοίς δύναμιν και αρχήν τοιαύτην, διά της οποίας λαμβάνουν αύξησιν και ελάττωσιν.
Αυτό ανατρέπει τη σύγχρονη, ανθρωποκεντρική μας έπαρση. Για τον Αριστοτέλη, η ψυχή δεν είναι το εισιτήριό μας για την ανωτερότητα, αλλά ο κοινός παλμός που μοιραζόμαστε με το γρασίδι κάτω από τα πόδια μας.
2. Η ανατροπή: Η ψυχή σου δεν «κατοικεί» στο σώμα σου — είναι ένα με αυτό
Η πιο διαδεδομένη αντίληψη για τη σχέση ψυχής-σώματος είναι ο δυϊσμός: η ιδέα ότι η ψυχή είναι ένα ξεχωριστό, άυλο πράγμα που «κατοικεί» μέσα στο σώμα, σαν ένας πιλότος μέσα σε μια μηχανή. Ο Αριστοτέλης απέρριπτε κατηγορηματικά αυτή την άποψη. Για εκείνον, η ψυχή είναι η «εντελέχεια» του σώματος. Με απλά λόγια, η ψυχή είναι η μορφή και η λειτουργία ενός ζωντανού σώματος. Η «εντελέχεια» είναι σαν το λογισμικό για το υλικό (hardware) ενός υπολογιστή. Το υλικό χωρίς το λογισμικό είναι ένα άψυχο κουτί. Το λογισμικό χωρίς το υλικό δεν μπορεί να εκτελεστεί. Δεν «κατοικεί» το ένα μέσα στο άλλο· η λειτουργία τους είναι αδιαχώριστη. Το ένα είναι η πραγμάτωση του άλλου.
Η αναλογία που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Αριστοτέλης είναι αποστομωτική στη σαφήνειά της:
Βιά τούτο δεν πρέπει να ζητώμεν αν η ψυχή και το σώμα είναι έν, όπως ούτε αν ο κηρός (η ύλη) και το σχήμα (το είδος) αυτού είναι έν...
Η ιδέα αυτή δεν είναι απλώς φιλοσοφική. Μας αναγκάζει να απορρίψουμε την καθημερινή μας γλώσσα του «εγώ» και του «σώματός μου». Για τον Αριστοτέλη, δεν έχεις ένα σώμα· είσαι ένα έμψυχο σώμα. Η σκέψη σου είναι μια σωματική λειτουργία, όπως η πέψη. Ένα σώμα χωρίς την ψυχή του δεν είναι πια ένα ανθρώπινο σώμα. Είναι απλώς «πτώμα, ύλη νεκρά».
Αφού θεμελίωσε την αδιάσπαστη ενότητα ψυχής και σώματος, ο Αριστοτέλης προχώρησε στο επόμενο μεγάλο ερώτημα: πώς αυτό το ενιαίο ον, ο άνθρωπος, προσλαμβάνει τον εξωτερικό κόσμο; Η απάντησή του, για άλλη μια φορά, αποφεύγει τις απλοϊκές λύσεις.
3. Η αποκάλυψη: Οι αισθήσεις σου «διαβάζουν» τον κόσμο, δεν τον αντιγράφουν
Πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο; Πώς το χρώμα ενός λουλουδιού ή ο ήχος μιας μουσικής γίνεται μέρος της εμπειρίας μας; Ο Αριστοτέλης προσφέρει μια από τις πιο κομψές εξηγήσεις στην ιστορία της φιλοσοφίας. Υποστήριξε ότι η αίσθηση είναι η διαδικασία κατά την οποία το αισθητήριο όργανο δέχεται τη μορφή του αντικειμένου, αλλά όχι την ύλη του.
Η διάσημη αναλογία του είναι αυτή της σφραγίδας σε κερί:
...η αίσθησις είναι εκείνο, το οποίον δέχεται τα αισθητά είδη άνευ της ύλης. Όπως ο κηρός δέχεται το σημείον δακτυλίου άνευ του σιδήρου και του χρυσού, δηλ. άνευ της ύλης του, λαμβάνει δε τον χρυσούν ή χαλκούν τύπον, αλλ' όχι ως χρυσόν ή χαλκόν, όμοια πάσχει και η αίσθησις...
Όταν βλέπεις κάτι κόκκινο, το μάτι σου δεν «γεμίζει» με κόκκινη ύλη. Αντιθέτως, η μορφή του κόκκινου «αποτυπώνεται» στην αισθητική σου δύναμη. Αυτή η ιδέα είναι βαθιά: η αντίληψη δεν είναι μια παθητική καταγραφή του κόσμου, σαν φωτογραφική μηχανή, αλλά μια ενεργητική διαδικασία αφομοίωσης της δομής, της μορφής και του λόγου που υπάρχει στα πράγματα.
Αυτή η διαδικασία της «αποτύπωσης» των μορφών δεν είναι απλώς ο τρόπος που βλέπουμε ή ακούμε. Για τον Αριστοτέλη, είναι η απόλυτη προϋπόθεση για οτιδήποτε αποκαλούμε σκέψη, οδηγώντας μας στην επόμενη, εξίσου ριζοσπαστική ιδέα του.
4. Η σύνδεση: Η αφηρημένη σκέψη σου εξαρτάται από τη φαντασία
Μπορείς να σκεφτείς την έννοια της «δικαιοσύνης» ή τον αριθμό «τρία» χωρίς να σχηματίσεις κάποια νοητική εικόνα στο μυαλό σου; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η απάντηση είναι όχι. Υποστήριξε με απόλυτο τρόπο ότι η νόηση —ακόμη και η πιο αφηρημένη σκέψη— είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη «φαντασία», δηλαδή τη δυνατότητα να σχηματίζουμε νοητικές εικόνες (φαντάσματα). Αυτές οι εικόνες προέρχονται πάντα, άμεσα ή έμμεσα, από την αισθητηριακή μας εμπειρία.
Η θέση του είναι κατηγορηματική:
Βιά τούτο ουδέποτε νοεί η ψυχή άνευ εικόνος.
Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει «καθαρή σκέψη» αποκομμένη από το σώμα και τις αισθήσεις. Ακόμη και όταν σκεφτόμαστε μαθηματικά ή φιλοσοφικές έννοιες, ο νους μας χρησιμοποιεί ως «πρώτη ύλη» τις εικόνες που έχει αντλήσει από τον αισθητό κόσμο. Αυτή η ιδέα προαναγγέλλει σύγχρονες θεωρίες της γνωσιακής επιστήμης που τονίζουν τη σωματική και αισθητηριακή βάση όλης της ανθρώπινης σκέψης (embodied cognition).
5. Το παράδοξο: Ένα μέρος του νου σου είναι αθάνατο, αλλά δεν σε «θυμάται»
Εδώ, ο Αριστοτέλης γίνεται ιδιαίτερα σύνθετος και προκλητικός. Κάνει μια διάκριση ανάμεσα σε δύο όψεις του νου: τον «παθητικό νου» και τον «ποιητικό νου». Ο παθητικός νους είναι το μέρος της διάνοιάς μας που συνδέεται με το σώμα, τις αισθήσεις, τις εμπειρίες και τις προσωπικές μας αναμνήσεις. Αυτός ο νους είναι φθαρτός και πεθαίνει μαζί με το σώμα: «O παθητικός όμως νους είναι φθαρτός».
Υπάρχει, όμως, και ο ποιητικός νους. Αυτός είναι κάτι το άυλο, αιώνιο και καθολικό. Δεν είναι προσωπικός, αλλά ένα θεϊκό στοιχείο της καθαρής νόησης που υπάρχει μέσα μας. Αυτό το μέρος της ψυχής είναι αθάνατο, αλλά με έναν τρόπο που ανατρέπει τις συνηθισμένες μας αντιλήψεις.
Μόνον όταν χωρισθή ο νους, τότε μόνον είναι όντως ό,τι είναι, και ούτος μόνος είναι αθάνατος και αιώνιος. Δεν ενθυμούμεθα δε αυτόν, διότι ούτος είναι απαθής.
Αυτή είναι ίσως η πιο αντισυμβατική ιδέα του Αριστοτέλη για την αθανασία. Δεν υπόσχεται την επιβίωση της προσωπικότητάς σου, των αναμνήσεών σου, της αγάπης σου. Αντίθετα, προτείνει ότι το αιώνιο στοιχείο μέσα σου είναι κάτι απρόσωπο, καθολικό και ψυχρό σαν μαθηματικός νόμος. Η αθανασία δεν αφορά εσένα· αφορά τη συμμετοχή σου στην ίδια τη δομή της λογικής του σύμπαντος.
--------------------------------------------------------------------------------
Συμπέρασμα: Οι ίδιες ερωτήσεις, 24 αιώνες μετά
Οι ιδέες του Αριστοτέλη για την ψυχή δεν είναι απλώς ιστορικές αναφορές. Αποτελούν ένα ζωντανό και δυναμικό πλαίσιο για να σκεφτούμε με νέους τρόπους τη σχέση νου-σώματος, τη φύση της αντίληψης και τα θεμέλια της σκέψης μας. Μας προκαλούν να εγκαταλείψουμε απλοϊκούς δυϊσμούς και να δούμε την ψυχή όχι ως ένα φάντασμα, αλλά ως την ίδια την αρχή της ζωής σε όλες τις εκφάνσεις της.
Ο Αριστοτέλης μας έδωσε μια βιολογία της ψυχής. Εμείς, με τα fMRI και τους αλγορίθμους μας, έχουμε προχωρήσει πέρα από αυτόν, ή απλώς χαρτογραφούμε με περίπλοκα εργαλεία την ίδια ακριβώς ενότητα σώματος-νου που εκείνος περιέγραψε πρώτος;