Το Halloween έχει εισβάλει για τα καλά στην Ελλάδα. Κολοκύθες, σκελετοί, μάγισσες και ζόμπι κυριαρχούν σε βιτρίνες, πάρτι και social media. Είναι όμως αυτή η εισαγωγή ξένων εθίμων μια «σατανική» απειλή για την ελληνική ταυτότητα, ή μήπως καλύπτει μια σύγχρονη κοινωνική ανάγκη για παιχνίδι και απελευθέρωση;
Το ζήτημα του Halloween διχάζει: άλλοι το μισούν ως ξενόφερτο και καταναλωτικό, ενώ άλλοι το βλέπουν απλώς ως μια ευκαιρία για ξεφάντωμα. Για να κατανοήσουμε την επίδρασή του, πρέπει να δούμε την ιστορία του και το πώς λειτουργεί ο πολιτισμός.
Οι ρίζες: Από το Κέλτικο Samhain στο Trick or Treat
Το Halloween δεν είναι αμερικάνικη εφεύρεση. Οι ρίζες του εντοπίζονται στους Κέλτες της Ιρλανδίας και τη γιορτή του Samhain (Σάουιν).
- Samhain (Τέλος της συγκομιδής): Ξεκινούσε τη νύχτα της 31ης Οκτωβρίου. Ήταν μια εποχική γιορτή που σηματοδοτούσε το τέλος της γεωργικής συγκομιδής και την αρχή του κρύου χειμώνα.
- Μεταφυσική διάσταση: Σύμφωνα με τη μυθολογία, εκείνη τη νύχτα άνοιγαν οι πύλες του άλλου κόσμου και τα πνεύματα των προγόνων (και όχι μόνο) περνούσαν ανάμεσα στους ζωντανούς.
- Μεταμφίεση και φανάρια: Από τον 16ο αιώνα, οι άνθρωποι στη Σκωτία και την Ιρλανδία άρχισαν να μεταμφιέζονται σε πλάσματα του άλλου κόσμου. Πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι, ζητώντας φαγητό με αντάλλαγμα προστασία ή καλοτυχία. Αν δεν το έπαιρναν, έκαναν φάρσες. Έτσι γεννήθηκε το "Trick or Treat" (Φάρσα ή Κέρασμα).
- Halloween: Η 1η Νοεμβρίου καθιερώθηκε ως Ημέρα των Αγίων Πάντων (All Hallows). Το βράδυ πριν, το All Hallows’ Eve (Παραμονή των Αγίων Πάντων), συντομεύτηκε τελικά σε Halloween.
Από την πνευματικότητα στον καταναλωτισμό
Το Halloween πέρασε στην Αμερική τον 19ο αιώνα με τους Ιρλανδούς και Σκοτσέζους μετανάστες. Εκεί έχασε τη θρησκευτική του διάσταση και έγινε καθαρά κοινωνική και μαζική γιορτή με μεταμφιέσεις, παιχνίδια και γλυκά.
Από ένα πνευματικό τελετουργικό, μετατράπηκε σε μια καταναλωτική γιορτή, και το Hollywood φρόντισε να τη μετατρέψει σε παγκόσμια εικόνα.
Το Halloween στην Ελλάδα: Ένα «κούφιο» έθιμο
Στην Ελλάδα, το Halloween δεν ήρθε ως έθιμο με ρίζες, αλλά ως εικόνα και ποπ κουλτούρα. Δεν συνδέεται με εποχικό κύκλο, συγκομιδή ή προγονική πίστη. Λειτουργεί ως:
- Αφορμή για πάρτι: Μια ευκαιρία για να βγεις, να μεταμφιεστείς, να ξεφύγεις από τη ρουτίνα και να περάσεις καλά.
- Εμπορικό εργαλείο: Μια καλή ευκαιρία για marketing και καταναλωτισμό, όπως συμβαίνει σήμερα με τις περισσότερες γιορτές.
Η αντιπαράθεση: Σατανικό ή ξενόφερτο;
- Η «σατανική» θεώρηση: Ορισμένοι φοβούνται το μακάβριο της αισθητικής (σκελετοί, αίματα), το οποίο έρχεται σε αντίθεση με την Ορθόδοξη διάκριση μεταξύ φωτός και σκοταδιού. Ωστόσο, ιστορικά, το Halloween δεν έχει καμία σχέση με τη λατρεία του κακού. Ήταν μια αγροτική τελετουργία και η χριστιανική του μορφή είναι η παραμονή των Αγίων Πάντων. Ο φόβος είναι περισσότερο ψυχολογικός, καθώς η γιορτή «παίζει» με τον θάνατο και το σκοτάδι, κάτι που η σύγχρονη κοινωνία έχει μάθει να βλέπει μόνο μέσα από το πένθος.
- Η «ξενόφερτη» θεώρηση: Ο φόβος ότι θα «αλλοιωθεί» η ελληνική παράδοση είναι συναισθηματικός. Όμως, το Halloween δεν παίρνει τη θέση κανενός ελληνικού εθίμου. Η ανησυχία ότι τα παιδιά θα ξέρουν το Halloween, αλλά όχι τα Ψυχοσάββατα, δεν λύνεται με τον αποκλεισμό του ξένου, αλλά με το νόημα.
Η Παράδοση ως ζωντανός οργανισμός
Τα έθιμα είναι ζωντανοί οργανισμοί που εξελίσσονται και αναδιαπραγματεύονται το παρελθόν τους με τους όρους κάθε εποχής.
- Οι Απόκριες: Έχουν ρίζες στην αρχαία Ελλάδα (Διόνυσος) και στη συνέχεια πήραν νόημα ως προετοιμασία για τη νηστεία. Σήμερα είναι κυρίως καρναβάλι και πάρτι. Η μορφή αλλάζει, αλλά η ουσία (απελευθέρωση και ανατροπή της τάξης) μένει ίδια.
- Τα Χριστούγεννα: Το δέντρο, η γαλοπούλα, ο Άη Βασίλης, τα λαμπάκια είναι όλα εισαγωγές, αλλά τα κάναμε δικά μας.
Ο ελληνικός πολιτισμός δεν κινδυνεύει από ένα βράδυ στολής και κολοκύθας. Η παράδοση πεθαίνει όχι από ξένα έθιμα, αλλά όταν σταματά να έχει νόημα και να εξυπηρετεί κοινωνικές ανάγκες.
Το σύγχρονο Halloween στην Ελλάδα είναι ένα κέλυφος χωρίς την αρχική του ουσία, αλλά καλύπτει ένα κενό: την ανάγκη για κοινή εμπειρία, παιχνίδι και απελευθέρωση από τη σοβαρότητα του φθινοπώρου και του χειμώνα. Είναι μια «άδεια κολοκύθα» που κάποιοι επιλέγουν να γεμίσουν με φως για ένα βράδυ, και αυτό από μόνο του έχει τη δική του κοινωνική αξία.