Η Σοβιετική Ένωση (ΕΣΣΔ), ο γίγαντας του 20ού αιώνα, κυριάρχησε στη γεωπολιτική σκακιέρα για δεκαετίες. Όμως, πίσω από την πυρηνική ισχύ και τις διαστημικές κατακτήσεις, κρυβόταν μια αργή, αλλά σταθερή παρακμή που ξεκίνησε αμέσως μετά τον θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν το 1953.
Η ιστορία της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης είναι μια ιστορία τεσσάρων δεκαετιών, γεμάτη αποτυχημένες μεταρρυθμίσεις, οικονομική στασιμότητα και γεωπολιτικές κρίσεις.
1. Η εποχή του Νικίτα Χρουστσόφ (1953-1964): Από την αποσταλινοποίηση στη dιάρκεια
Μετά τον θάνατο του Στάλιν, ο Νικίτα Χρουστσόφ αναδείχθηκε ηγέτης (Γενικός Γραμματέας και Πρωθυπουργός). Η εποχή του χαρακτηρίστηκε από ριζικές αλλαγές:
- Αποσταλινοποίηση: Το 1956, ο Χρουστσόφ κατήγγειλε τα εγκλήματα και τη λατρεία της προσωπικότητας του Στάλιν στη λεγόμενη «Μυστική Ομιλία». Αυτό σήμανε το τέλος της μαζικής τρομοκρατίας, αν και η διαφωνία συνέχισε να καταστέλλεται .
- Διαστημική κούρσα: Η ΕΣΣΔ σημείωσε θριάμβους, εκτοξεύοντας τον Σπούτνικ (πρώτος τεχνητός δορυφόρος) και στέλνοντας τον Γιούρι Γκαγκάριν (πρώτη επανδρωμένη πτήση) στο διάστημα. Ωστόσο, η διαστημική κούρσα εξυπηρετούσε πρωτίστως την ανάπτυξη διηπειρωτικών πυραύλων ικανών να μεταφέρουν υδρογονοβόμβες στις ΗΠΑ.
- Κρίσεις: Αντιμετώπισε την εξέγερση της Ουγγαρίας (1956), την κρίση του Τείχους του Βερολίνου (1961) και κορυφαία τη Κρίση των Πυραύλων της Κούβας (1962). Η αναγκαστική αποχώρηση των σοβιετικών πυραύλων από την Κούβα έκανε τον Χρουστσόφ να φανεί αδύναμος δημόσια, υποσκάπτοντας τη φήμη του.
Το 1964, ο Χρουστσόφ ανατράπηκε από τους αντιπάλους του στο Κόμμα, κυρίως λόγω του αυταρχικού του στιλ και των αποτυχημένων αγροτικών μεταρρυθμίσεων (όπως η εμμονή του με το καλαμπόκι).
2. Λεονίντ Μπρέζνιεφ (1964-1982): Η εποχή της στασιμότητας
Τον Χρουστσόφ διαδέχθηκε ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, ο οποίος προτίμησε μια λιγότερο αυταρχική ηγεσία, συμβουλευόμενος άλλα μέλη του κόμματος. Η περίοδος Μπρέζνιεφ είναι συνώνυμη με την οικονομική στασιμότητα και τη διαφθορά της Νομενκλατούρα (της κομματικής ελίτ).
- Δόγμα Μπρέζνιεφ: Η βασική αρχή της εξωτερικής του πολιτικής ήταν η στρατιωτική επέμβαση σε οποιοδήποτε κομμουνιστικό κράτος προσπαθούσε να απομακρυνθεί από τη σοβιετική επιρροή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία (Άνοιξη της Πράγας) το 1968.
- Ύφεση (Détente): Παράλληλα, οι σχέσεις με τις ΗΠΑ βελτιώθηκαν μέσω της πολιτικής της Ύφεσης, η οποία οδήγησε σε συνθήκες μείωσης των πυρηνικών όπλων (SALT I, Συμφωνίες του Ελσίνκι).
- Αφγανιστάν: Η Ύφεση τελείωσε άδοξα το 1979, όταν ο Μπρέζνιεφ διέταξε την εισβολή στο Αφγανιστάν για να στηρίξει την εκεί κομμουνιστική κυβέρνηση. Ο πόλεμος αυτός μετατράπηκε σε μια δαπανηρή δεκαετή καταστροφή.
3. Η αποτυχημένη μετάβαση: Γκορμπατσόφ και το τέλος της ΕΣΣΔ
Μετά τον θάνατο του Μπρέζνιεφ (1982), ακολούθησε μια περίοδος βραχύβιων, ηλικιωμένων ηγετών (Αντρόποφ, Τσερνιένκο). Η Σοβιετική οικονομία βρισκόταν πλέον σε οριακό σημείο.
Περεστρόικα και Γκλάσνοστ
Το 1985, ανέλαβε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο νεότερος και πιο μεταρρυθμιστής ηγέτης. Ο Γκορμπατσόφ, απεγνωσμένος να ανατρέψει τη στασιμότητα, εισήγαγε τρεις βασικές μεταρρυθμίσεις:
- Περεστρόικα (Perestroika): Οικονομική αναδιάρθρωση με περιορισμένη αποκέντρωση.
- Γκλάσνοστ (Glasnost): Πολιτική διαφάνειας και λιγότερης λογοκρισίας.
- Δημοκρατικοποίηση: Περιορισμένες εκλογές.
Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, όμως, λειτούργησαν ως καταλύτης για την κατάρρευση.
- Η Γκλάσνοστ αποκάλυψε την ανικανότητα της κυβέρνησης (π.χ. στην καθυστερημένη ενημέρωση για το Τσερνόμπιλ το 1986) και έδειξε στους Σοβιετικούς πολίτες πόσο πιο άσχημα ζούσαν σε σχέση με τη Δύση.
- Η Δημοκρατικοποίηση έδωσε φωνή στη δυσαρέσκεια και στον αναδυόμενο εθνικισμό των δημοκρατιών.
Η τελική κατάρρευση
Το 1989, ο Γκορμπατσόφ σταμάτησε να καταστέλλει τα κινήματα στις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, οδηγώντας στην ταχεία πτώση των κομμουνιστικών κυβερνήσεων στην Ανατολική Ευρώπη.
Στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ, ο εθνικισμός κορυφώθηκε. Η Λιθουανία κήρυξε την ανεξαρτησία της το 1990, ανοίγοντας τον δρόμο για τις υπόλοιπες δημοκρατίες. Το 1991, ο Μπόρις Γέλτσιν αναδείχθηκε ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Τον Αύγουστο του 1991, κορυφαίοι κομμουνιστές οργάνωσαν ένα πραξικόπημα για να ανατρέψουν τον Γκορμπατσόφ, το οποίο απέτυχε μέσα σε δύο ημέρες χάρη στη λαϊκή αντίσταση υπό τον Γέλτσιν.
Αυτή η αποτυχία ήταν η χαριστική βολή.
- Ο Γκορμπατσόφ διέλυσε το Κομμουνιστικό Κόμμα.
- Οι δημοκρατίες κήρυξαν μαζικά την ανεξαρτησία τους.
Στις 25 Δεκεμβρίου 1991, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε από Πρόεδρος της ΕΣΣΔ. Την επόμενη ημέρα, η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε επίσημα, τερματίζοντας τον Ψυχρό Πόλεμο και ξεκινώντας τη μακρά μετάβαση των πρώην δημοκρατιών στην καπιταλιστική οικονομία.