Στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ., σε μία πόλη που βίωνε τη χρυσή εποχή της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας, ο φόβος και η καχυποψία μπορούσαν να είναι θανατηφόρα όπλα. Εκείνη την εποχή, μία γυναίκα, ξένη από τη Λήμνο, βρέθηκε στο στόχαστρο της αθηναϊκής κοινωνίας. Η γυναίκα αυτή, η Θεωρίδα (όπως την αναφέρουν οι πηγές), διέθετε γνώσεις βοτανολογίας και θεραπευτικής. Ωστόσο, η οικονομική της ανεξαρτησία, η ξενική της καταγωγή και η γνώση της, ήταν ένας επικίνδυνος συνδυασμός. Γρήγορα, ο ψίθυρος έγινε κραυγή: την αποκάλεσαν «μάγισσα». Αυτό αρκούσε για να ξεκινήσει μια δίκη με μοναδική κατάληξη τον θάνατο.
Οι κατηγορίες και η δίκη στον Άρειο Πάγο
Οι αρχαίες πηγές, αν και διαφωνούν στις λεπτομέρειες, σκιαγραφούν όλες ένα κλίμα φόβου γύρω από τη Θεωρίδα. Ο Δημοσθένης μιλά για «επωδές και επιβλαβή φάρμακα», ενώ ο Φιλόχορος την κατηγορεί για «ασέβεια». Ο Πλούταρχος, από την πλευρά του, την χαρακτηρίζει ιέρεια που δίδκαλε στους δούλους πώς να εξαπατούν τα αφεντικά τους.
Η δίκη έγινε πιθανότατα στον Άρειο Πάγο. Η βαρύτητα της υπόθεσης αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η υπηρέτριά της κατέθεσε εναντίον της, κάτι που συνέβαινε στην Αθήνα μόνο σε υποθέσεις μεγάλης σημασίας, καθώς οι δούλοι συνήθως δεν επιτρεπόταν να καταθέτουν εναντίον των κυρίων τους. Η υποκρισία της εποχής φάνηκε καθαρά, όταν ο Εύνομος, αδελφός του Αριστογείτονα, κράτησε τα βότανα της Θεωρίδας μετά τη σύλληψή της, για να συνεχίσει να πουλά τις θεραπείες της.
Η Αθήνα των φόβων και της ανασφάλειας
Η εποχή της δίκης ήταν γεμάτη ανασφάλεια για την Αθήνα, μετά την ήττα στη Χαιρώνεια και την άνοδο της Μακεδονίας. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον πολιτικής αστάθειας, κάθε τι διαφορετικό θεωρούνταν επικίνδυνο. Η Λήμνος, τόπος καταγωγής της Θεωρίδας, ήταν ήδη συνδεδεμένη με μυστήρια και μύθους, ενισχύοντας την καχυποψία.
Στην αρχαία Ελλάδα, οι γυναίκες με γνώσεις θεωρούνταν συχνά απειλή για την κοινωνική τάξη και την ηθική. Η Θεωρίδα δεν ήταν η πρώτη ούτε η τελευταία: από την Αγλαονίκη, που προέβλεπε εκλείψεις και την είπαν μάγισσα, μέχρι τις μυθικές μορφές της Κίρκης και της Μήδειας, η γνώση που δεν μπορούσε να ελεγχθεί έφερε πάντα την κατηγορία του υπερφυσικού.
Η παραδειγματική τιμωρία και η κληρονομιά
Η ποινή που επιβλήθηκε στη Θεωρίδα ήταν ο θάνατος. Πέθανε μαζί με τα παιδιά της, σε μια εκτέλεση που παρουσιάστηκε ως παραδειγματική, στέλνοντας ένα αυστηρό μήνυμα σε όσους τολμούσαν να ξεφύγουν από τα όρια της κοινωνικά αποδεκτής συμπεριφοράς.
Σήμερα, οι μελετητές βλέπουν την υπόθεση με διαφορετικό μάτι. Ο Derek Collins την περιγράφει ως λαϊκή θεραπεύτρια, ενώ η Esther Eidinow τη θεωρεί θύμα μιας κοινωνίας που διψούσε για έλεγχο. Η δίκη της Θεωρίδας δεν ήταν απλώς μια υπόθεση μαγείας. Ήταν μια ακριβής αντανάκλαση μιας Αθήνας που δεν ανεχόταν τη διαφορά και φοβόταν ό,τι δεν μπορούσε να εξηγήσει. Τιμώρησε με θάνατο μια γυναίκα που ήξερε περισσότερα απ’ όσα άντεχε η εποχή της.
Η ιστορία της παραμένει μια διαχρονική υπενθύμιση του τι συμβαίνει όταν ο φόβος και η προκατάληψη υπερισχύουν της λογικής.