ΟΙ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ
| Λειτουργία και σύνταξη |
| Μορφές και σημασίες |
| Κοινές και λόγιες προθέσεις |
1
Ορισμός – Λειτουργία – Σύνταξη
Με τον όρο επιρρηματικά (ή επιρρηματικοί προσδιορισμοί) ονομάζουμε όλες εκείνες τις λέξεις, τις φράσεις ή τις προτάσεις που εκφράζουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις (τόπου, χρόνου, τρόπου κ.ά.) και είτε λειτουργούν αυτόνομα ως απαντήσεις σε ερωτήσεις είτε προσδιορίζουν κάποια στοιχεία μέσα σε μια πρόταση. Στα επιρρηματικά περιλαμβάνονται, εκτός των επιρρημάτων, των επιρρηματικών φράσεων και των προθετικών φράσεων, και άλλα γλωσσικά στοιχεία (μετοχές, ουσιαστικά κτλ.).
Τα επιρρήματα είναι άκλιτες λέξεις που εκφράζουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις τόπου, χρόνου κτλ., π.χ. Ο Δημήτρης ήρθε εδώ σήμερα.
Οι επιρρηματικές φράσεις είναι λεκτικά σύνολα που εκφράζουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις. Σ' αυτά συνδυάζεται ένα επίρρημα με άλλα γλωσσικά στοιχεία, π.χ. Το μολύβι είναι κάτω από το τραπέζι.
Οι προθέσεις είναι κι αυτές άκλιτες λέξεις, οι οποίες δεν υφίστανται στον λόγο αυτόνομα –εκτός ορισμένων πολύ ειδικών περιπτώσεων στον προφορικό λόγο– και χρησιμοποιούνται για την εισαγωγή ενός ονοματικού στοιχείου, π.χ. Το σύννεφο κινήθηκε προς τα ανατολικά.
Οι προθετικές φράσεις είναι λεκτικά σύνολα που εκφράζουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις. Τα σύνολα αυτά αποτελούνται από μια πρόθεση και άλλα γλωσσικά στοιχεία (ονοματικές φράσεις, επίθετα, επιρρήματα κτλ.), π.χ. Το ποδήλατο με τις τρεις ρόδες χάλασε. Οι προθετικές φράσεις δεν εκφράζουν επιρρηματικές σχέσεις στην περίπτωση του έμμεσου αντικειμένου και του ποιητικού αιτίου.
Γενικά, τα επιρρηματικά στην επικοινωνία εξειδικεύουν το νόημα που θέλει να δώσει ο ομιλητής και δίνουν πληροφορίες για διάφορες παραμέτρους, τοπικές, χρονικές κτλ., που σχετίζονται με το βασικό νόημα του μηνύματος. Πιο ειδικά, πολλά από τα επιρρηματικά μπορούν να χρησιμοποιούνται μόνα τους στον λόγο:
α) Ως σύντομες απαντήσεις, όπως τα: ναι, όχι, ίσως, βέβαια, θαυμάσια, έτσι κι έτσι, τον χειμώνα, προς τα πίσω κτλ., π.χ. Πώς πέρασες στο ταξίδι; Θαυμάσια! Πότε έγραψες τα ποιήματα αυτά; Την περασμένη χρονιά.
β) Ως κειμενικοί δείκτες (ή προτασιακά επιρρήματα), οι οποίοι συνδέουν σημασιολογικά μέσα στο κείμενο ανεξάρτητες προτάσεις και περιόδους. Μερικά από αυτά είναι τα παρακάτω: έτσι, τώρα, λοιπόν, άλλωστε, όμως, παρ' όλα αυτά, εξάλλου κτλ., π.χ. Η ελληνική εκπαίδευση το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 εκδημοκρατίστηκε. Έτσι, μπόρεσαν να φοιτήσουν στο σχολείο παιδιά από όλες τις κοινωνικές τάξεις.
γ) Κατά κανόνα όμως τα επιρρηματικά προσδιορίζουν:
Ρήματα, π.χ. Μοίραζαν τα ψηφοδέλτια πόρτα πόρτα. Καθαρίζει το σπίτι με κέφι.
Επίθετα, π.χ. Είναι πρώτος με απόσταση. Είναι υπερβολικά εργατικός.
Επιρρήματα, π.χ. Έφτασε εύκολα πολύ ψηλά. Τα παπούτσια σου είναι εκεί μέσα.
Ουσιαστικά, π.χ. Έκλεισε την πίσω πόρτα. Έβαψε τα πάνω δωμάτια.
Αντωνυμίες, π.χ. Είδα εκείνη με τα καστανά μαλλιά. Πιάσε αυτόν με τα γυαλιά.
Αριθμητικά, π.χ. Ήρθε χθες στο γραφείο τουλάχιστον πέντε φορές.
Προτάσεις, π.χ. Πραγματικά, δεν ξαναείδα τόσο εκπληκτική εκδήλωση. Αντί να μιλήσει, σώπασε (σημασιολογικός προσδιορισμός).
2
Μορφές
Οι μορφές με τις οποίες παρουσιάζονται τα επιρρηματικά στη νέα ελληνική είναι οι εξής:
α) Με απλά επιρρήματα, π.χ. Η αδελφή της περνάει καλά.
β) Με επιρρηματικές φράσεις. Σ' αυτές περιλαμβάνονται: i) οι συνδυασμοί επιρρήματος με άλλα επιρρήματα, π.χ. Στις διακοπές πέρασε πολύ καλά, ii) οι συνδυασμοί επιρρήματος με ασθενή προσωπική αντωνυμία, όπου το επίρρημα λειτουργεί ως πρόθεση, π.χ. Ξαφνικά την είδε απέναντί του.
γ) Με ονοματικές φράσεις. Σ' αυτές περιλαμβάνονται: i) οι ονοματικές φράσεις χωρίς άρθρο, π.χ. Χρόνια περίμενε τον πατέρα του, ii) οι ονοματικές φράσεις με άρθρο, π.χ. Τη μέρα δεν μπορεί να κοιμηθεί, iii) ονοματικές φράσεις με διπλό όνομα, π.χ. Πήγανε τοίχο τοίχο.
δ) Με επίθετα (επιρρηματικό κατηγορούμενο), π.χ. Δεν πρέπει κανείς να οδηγεί αυτοκίνητο μεθυσμένος.
ε) Με μετοχές, π.χ. Έφτασε χαρούμενος γελώντας και τραγουδώντας.
στ) Με προτάσεις, π.χ. Όταν έρθει ο διευθυντής, θα του τα πω όλα.
ζ) Με προθετικές φράσεις, π.χ. Ζήτησε καφέ με γάλα.
3
Σημασίες
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, τα επιρρηματικά εκφράζουν διάφορες σχέσεις και εξειδικεύουν το νόημα της πρότασης. Οι σχέσεις αυτές είναι οι εξής: α) τόπου, β) χρόνου, γ) τρόπου, δ) ποσού, ε) αιτίας, στ) σκοπού, ζ) αποτελέσματος, η)αναφοράς, θ) προϋπόθεσης, ι) εναντίωσης, ια) βεβαίωσης, ιβ) άρνησης, ιγ) δισταγμού ή πιθανότητας.
Ο τόπος εκφράζεται με:
α) Το ερωτηματικό πού, π.χ. Πού σταμάτησε το λεωφορείο;
β) Τοπικά επιρρήματα, π.χ. Η Αλίκη βγήκε έξω.
γ) Επιρρηματικές φράσεις, π.χ. Έτρεχε συνεχώς δεξιά αριστερά.
δ) Ονοματικές φράσεις, π.χ. Καστοριά, 12 Οκτωβρίου 2005.
ε) Αναφορικές προτάσεις, π.χ. Βάλε τον δίσκο, όπου νομίζεις.
στ) Προθετικές φράσεις, π.χ. Οι υπολογιστές μόλις ήρθαν από την Αθήνα.
Ο χρόνος εκφράζεται με:
α) Το ερωτηματικό πότε, π.χ. Πότε ήρθαν τα παιδιά;
β) Χρονικά επιρρήματα, π.χ. Η θεία σου ήρθε νωρίς.
γ) Επιρρηματικές φράσεις, π.χ. Τα μικρά παιδιά μεγαλώνουν μέρα με τη μέρα.
δ) Ονοματικές φράσεις, π.χ. Τον Σεπτέμβριο αρχίζουν τα σχολεία.
ε) Χρονικές μετοχές, π.χ. Ανοίγονταςτην πόρτα έπεσε μπροστά του.
στ) Χρονικές προτάσεις, π.χ. Θα έρθει, όταν μπορέσει.
ζ) Επιρρηματικό κατηγορούμενο, π.χ. Κάθε μέρα ερχότανε πρωινός πρωινός.
η) Προθετικές φράσεις, π.χ. Έχει να φάει από την Κυριακή.
Ο τρόπος εκφράζεται με:
α) Το ερωτηματικό πώς, π.χ. Πώς τα πήγες στις εξετάσεις;
β) Τροπικά επιρρήματα, π.χ. Ο καθηγητής μας φωνάζει δυνατά.
γ) Επιρρηματικές φράσεις, π.χ. Στα μαθήματα τα πάει έτσι κι έτσι.
δ) Ονοματικές φράσεις, π.χ. Δεν κοιμήθηκες της προκοπής.
ε) Τροπικές μετοχές, π.χ. Του είπε τα νέα χαμογελώντας.
στ) Αναφορικές προτάσεις, π.χ. Περπατάει όπως θέλει.
ζ) Επιρρηματικό κατηγορούμενο, π.χ. Προχωρούσε σκυφτός.
η) Προθετικές φράσεις, π.χ. Δουλεύει με πάθος.
Το ποσό εκφράζεται με:
α) Το ερωτηματικό πόσο, π.χ. Πόσο πληρώνεις τον μήνα για ενοίκιο;
β) Ποσοτικά επιρρήματα, π.χ. H Σοφία διαβάζει ελάχιστα.
γ) Επιρρηματικές εκφράσεις, π.χ. Σπούδασε πάνω κάτω τρία χρόνια.
δ) Απλές πτώσεις, π.χ. Ήταν δυο μέτρα άνθρωπος.
ε) Αναφορικές προτάσεις, π.χ. Τρέχα όσο μπορείς.
στ) Προθετικές φράσεις, π.χ. Το αεροπλάνο φεύγει με πενήντα επιβάτες.
Η αιτία εκφράζεται με:
α) Το ερωτηματικό γιατί, π.χ. Γιατί γελάς;
β) Ονοματικές φράσεις, π.χ. Υποφέρει από κόπωση της Άνοιξης.
γ) Αιτιολογικές μετοχές, π.χ. Ζώντας μια δύσκολη ζωή δεν του έμενε διάθεση για διασκέδαση.
δ) Αιτιολογικές προτάσεις, π.χ. Δούλευε πολύ, γιατί ήθελε να αγοράσει σπίτι.
ε) Προθετικές φράσεις, π.χ. Τραγουδούσε από τη χαρά του.
Ο σκοπός εκφράζεται με:
α) Το ερωτηματικό γιατί, π.χ. Γιατί (= με ποιο σκοπό) γράφτηκες στο μεταπτυχιακό;
β) Επιρρηματικές φράσεις, π.χ. Ήρθε για χάρη της κόρης του.
γ) Τελικές προτάσεις, π.χ. Γυμνάζεται, για να είναι υγιής.
δ) Προθετικές φράσεις, π.χ. Τα κάνει όλα για το πτυχίο.
Το αποτέλεσμα εκφράζεται με:
α) Αποτελεσματικές προτάσεις, π.χ. Προχώρησε τόσο πολύ στον δρόμο, ώστε να μην τον βλέπουμε.
β) Προθετικές φράσεις, π.χ. Όλοι οι κόποι του τον οδήγησαν σε επιτυχία.
Η αναφορά εκφράζεται με:
α) Διάφορες εκφράσεις αναφοράς (όσο για …, σχετικά με …, αναφορικά με …), π.χ. Όσο για τους εργαζόμενους, κανένας λόγος.
β) Προθετικές φράσεις, π.χ. Με τη δουλειά του δεν είχε πρόβλημα.
γ) Ονοματικές φράσεις, π.χ. Ο Γιάννης τι φταίει;
Η προϋπόθεση εκφράζεται με:
α) Υποθετικές προτάσεις, π.χ. Αν βοηθήσουν όλοι, θα πετύχουμε.
β) Προθετικές φράσεις, π.χ. Δέχεται να εργαστεί με τους δικούς του όρους.
Η εναντίωση εκφράζεται με:
α) Εναντιωματικές προτάσεις, π.χ. Αν και δεν έχει πολλές γνώσεις, τα καταφέρνει στους υπολογιστές.
β) Εναντιωματικές μετοχές, π.χ. Και πληγωμένος συνέχισε να αγωνίζεται.
γ) Προθετικές φράσεις, π.χ. Παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα της, αυτή εγκατέλειψε τις σπουδές της.
Η βεβαίωση εκφράζεται με:
α) Βεβαιωτικά επιρρήματα, π.χ. Θα τον περιμένεις; Και βεβαιότατα θα τον περιμένω.
Η άρνηση εκφράζεται με:
α) Αρνητικά επιρρήματα, π.χ. Έδωσες εξετάσεις; Όχι βέβαια.
β) Επιρρηματικές φράσεις, π.χ. Tην επισκέφτηκε ο νουνός της χωρίς δώρα.
Ο δισταγμός και η πιθανότητα εκφράζονται με:
α) Διστακτικά επιρρήματα, π.χ. Ίσως έρθουν σήμερα τα παιδιά.
β) Ενδοιαστικές προτάσεις, π.χ. Φοβάμαι μήπως του συμβεί τίποτε κακό.
Οι προθέσεις της νέας ελληνικής είναι δύο ειδών: οι κοινές και οι λόγιες. Στους πίνακες που ακολουθούν παρουσιάζονται τα δύο είδη των προθέσεων, τα γλωσσικά στοιχεία με τα οποία συντάσσονται και οι κυριότερες σημασίες που παίρνουν ως προθετικές φράσεις.
α.
1. αντί (αντ')
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική και αιτιατική (με την πρόθεση για), β) προτάσεις (με να).
Κύριες σημασίες: αντίθεση, αντικατάσταση.
Παραδείγματα: Πήρε το μολύβι αντί για την κιμωλία. Προσέλαβαν τον Γιάννη αντί της Μαρίας. Αντί να με υποστηρίξει, με κατηγόρησε.
2. από (απ')
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε ονομαστική και αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ) επιρρήματα, δ) ουσιαστικοποιημένες προτάσεις.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος, αφαίρεση, απαλλαγή, ύλη, διαίρεση, σύγκριση, κατανομή, καταγωγή, κατάσταση, αιτία, ποιητικό αίτιο.
Παραδείγματα: Ήρθε από την Κέρκυρα. Οι διακοπές αρχίζουν από την άλλη εβδομάδα. Από μικρός ήθελε να γίνει παπάς. Αρρώστησε από γρίπη. Αγόρασε παπούτσια από δέρμα. Από οικονομική άποψη πάει καλά. Ήρθες από τώρα; Όλα γίνονται από σένα. Aπό το να τον απολύσουν προτίμησε να παραιτηθεί.
3. για (γι')
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε ονομαστική και αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ) επιρρήματα, δ) προτάσεις (με να).
Κύριες σημασίες: σκοπός, τόπος, αντίτιμο, χρόνος, αντικατάσταση, αναφορά.
Παραδείγματα: Δουλεύει για τη δόξα. Ξεκίνησε για την Κόρινθο. Τους επισκέφτηκε για πέντε μέρες. Με πέρασε για τον αδελφό μου. Είναι υποψήφιος για πρόεδρος. Του τα έδωσε για πάντα.
4. δίχως / χωρίς
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ) προτάσεις (με να).
Κύριες σημασίες: αφαίρεση, στέρηση.
Παραδείγματα: Ήρθε δίχως τη γυναίκα του. Έφτασε χωρίς την κόρη του. Τον βοήθησε δίχως να ζητήσει τίποτε. Τα έφερε χωρίς να του τα ζητήσουν. Προσπάθησε δίχως εμένα. Χωρίς εσένα δεν κάνει τίποτα.
5. εναντίον
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική, β) προσωπικές αντωνυμίες.
Κύρια σημασία: εναντίωση.
Παραδείγματα: Η πλειοψηφία των βουλευτών τάχθηκε εναντίον της εγκυκλίου. Όλοι στράφηκαν εναντίον του.
6. εξαιτίας
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική, β) προσωπικές αντωνυμίες, γ) ουσιαστικοποιημένες προτάσεις.
Κύρια σημασία: αιτία.
Παραδείγματα: Δεν τελείωσαν τα έργα εξαιτίας των προβλημάτων χρηματοδότησης. Εξαιτίας του πήγαν όλα στραβά. Δημιουργήθηκε ζήτημα εξαιτίας του ότι διαφώνησαν μαζί του.
7. έως / ως
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ)προτάσεις (με που,να), δ) επιρρήματα.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος, ποσό.
Παραδείγματα: Πήγαινε από τη μια άκρη ως την άλλη. Φώναζε, φώναζε, έως που τον εκνεύρισε. Βαδίζει καθημερινά έως δέκα χιλιόμετρα. Πήρε προθεσμία ως αύριο. Έτρεξε έως εσένα.
8. ίσαμε
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) προτάσεις (με να), γ) επιρρήματα, δ) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος, ποσό.
Παραδείγματα: Θα πάμε ίσαμε τα σπίτια. Θα τον περιμένει ίσαμε να έρθει. Θα τρέξουμε ίσαμε εκεί. Περίμενε ίσαμε προχθές.
9. κατά (κατ΄, καθ΄)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική και αιτιατική, β) επιρρήματα.
Κύριες σημασίες: χρόνος, τόπος, συμφωνία, τρόπος, ποσό, κατανομή, αντίθεση.
Παραδείγματα: Έφτασε κατά τις επτά το πρωί. Πήγε κατά τους λόφους. Κατά τη γνώμη των ειδικών, όλα βαίνουν καλώς. Ο πόλεμος έγινε κατά των Κινέζων. Συγκεντρωθείτε κατά δυάδες. Πηγαίνει κατά 'κεί. Όλα έγιναν καθ' υπέρβαση των νόμων.
10. με (μ')
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ)ουσιαστικοποιημένες προτάσεις.
Κύριες σημασίες: συνοδεία, όργανο, περιεχόμενο, τρόπος, ομοιότητα, αντίθεση, χρόνος.
Παραδείγματα: Ήρθε στο σχολείο με τον πατέρα του. Κούρεψε το χόρτο με το ψαλίδι. Έχω ένα μπουκάλι με νερό. Η αδελφή του μοιάζει με τη μητέρα του. Με το να έχεις άγχος δεν κερδίζεις τίποτε. Τον βλέπω να είναι συνέχεια με σένα.
11. μετά (μετ΄)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική και αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, συνήθως σε συνδυασμό με την πρόθεση από.
Κύριες σημασίες: χρόνος, τρόπος.
Παραδείγματα: Κοιμήθηκε μετά τις 10 το βράδυ. Του έδωσε δανεικά μετά χαράς. Ήρθε μετά από εμένα.
12. μεταξύ
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος.
Παραδείγματα: Ο Λούρος βρίσκεται μεταξύ Ιωαννίνων και Πρέβεζας. Μεταξύ του 5ου και του 3ου αι. π.Χ. ο ελληνισμός εξαπλώθηκε σε όλη την Ασία.
13. μέχρι
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε ονομαστική, γενική και αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ) προτάσεις (με που, που να, να), δ) επιρρήματα.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος.
Παραδείγματα: Έφτασε μέχρι διευθυντής. Πήγαινε μέχρι το περίπτερο. Διάβαζε μέχρι το πρωί. Τον έδειρε μέχρι αηδίας. Ερχότανε μέχρι χτες. Μέχρι να τη δεις, φεύγει. Μέχρι που να φτάσει, ξημέρωσε.
14. παρά (παρ΄)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) προτάσεις (με να), γ) αριθμητικά.
Κύριες σημασίες: χρόνος, ποσό, αντίθεση.
Παραδείγματα: Παρά λίγο θα κέρδιζε τον πρώτο λαχνό. Το δέντρο αυτό βγάζει καρπούς χρόνο παρά χρόνο. Ήθελε να δουλέψει παρά να σπουδάσει.
15. πριν
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική (συνήθως με την πρόθεση από), β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών (με την πρόθεση από), γ) προτάσεις (με να ή απλή υποτακτική).
Κύρια σημασία: χρόνος.
Παραδείγματα: Ωρίμασε πριν (από) την ώρα του. Ήρθε πριν από εσένα. Τον είδαμε πριν (να) φύγει.
16. προς
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος, αναφορά, σκοπός, αναλογία.
Παραδείγματα: Πήγαινε πάντα προς το βουνό. Ήρθανε προς το σούρουπο. Οι εισακτέοι στα πανεπιστήμια είναι ένας προς τρεις.
17. σαν
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε ονομαστική και αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ) προτάσεις (με να).
Κύρια σημασία: παρομοίωση.
Παραδείγματα: Δουλεύει σαν άλογο. Τρέχει σαν τον λαγό. Είναι σαν αυτούς. Φαίνεται σαν να θέλει να φύγει.
18. σε (σ΄)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών, γ) ουσιαστικοποιημένες προτάσεις.
Κύριες σημασίες: έμμεσο αντικείμενο, τόπος, χρόνος, κατάσταση.
Παραδείγματα: Έδωσε τα τετράδια σ' αυτόν. Ζει από χρόνια στη Χαλκίδα. Η δουλειά θα γίνει σε τρεις ώρες. Συμφώνησαν στο να συνεργαστούν.
β. Λόγιες προθέσεις
1. ανά
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε ονομαστική και αιτιατική.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος, κατανομή.
Παραδείγματα: Ο στρατός ήταν έτοιμος ανά πάσα στιγμή. Περιόδευε ανά την υφήλιο. Χωρίστηκαν ανά τριακόσιοι.
2. άνευ
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύριες σημασίες: αφαίρεση, τρόπος.
Χρησιμοποιείται συχνά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Ο δολοφόνος παραδόθηκε στην αστυνομία άνευ όρων. Πήρε άδεια άνευ αποδοχών.
3. διά (δι΄)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική, β) απόλυτα αριθμητικά.
Κύριες σημασίες: διαίρεση, τρόπος.
Χρησιμοποιείται συχνά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Δέκα διά πέντε ίσον δύο. Η απελευθέρωση των αιχμαλώτων επετεύχθη διά της διπλωματικής οδού.
4. εις
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε αιτιατική.
Κύριες σημασίες: τρόπος, σκοπός.
Χρησιμοποιείται αποκλειστικά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Του ευχήθηκαν εις υγείαν. Όλα έγιναν εις βάρος της υγείας του.
5. εκ (εξ)
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύριες σημασίες: προέλευση, τρόπος, αιτία.
Χρησιμοποιείται συνήθως σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Ήταν τυφλός εκ γενετής. Οι μαθητές τον γνώριζαν εξ όψεως. Ζήτησε συγγνώμη εκ των υστέρων. Ήταν ένας εξ αυτών. Ήταν φόνος εξ αμελείας.
6. εκτός
Συντάσσεται με: α)ονοματικές φράσεις σε γενική, β)ορισμένες αντωνυμίες.
Κύριες σημασίες: τόπος, αφαίρεση, εξαίρεση.
Παραδείγματα: Βρίσκεται πάντα εκτός Ελλάδος. Από την τρίτη μέρα ο ασθενής ήταν εκτός κινδύνου. Τον είδα που ήταν εκτός εαυτού. Ήρθαν όλοι εκτός του Γιάννη.
7. εν
Συντάσσεται με: λέξεις της αρχαίας ελληνικής σε δοτική.
Κύρια σημασία: τρόπος.
Χρησιμοποιείται αποκλειστικά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Μας τα είπε εν συντομία. Υπέγραψε εν λευκώ.
8. ένεκα / ένεκεν (πριν και μετά την ονοματική φράση)
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύρια σημασία: αιτία.
Παράδειγμα: Αθωώθηκε ένεκα πολλών αμφιβολιών.
9. εντός
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύριες σημασίες: τόπος, χρόνος.
Παραδείγματα: Ο νόμος ισχύει εντός των ορίων της επικράτειας. Εντός δέκα ημερών θα παραδοθεί το έργο.
10. επί (επ΄)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική και αιτιατική, β) λέξεις της αρχαίας ελληνικής σε δοτική.
Κύριες σημασίες: χρόνος, τόπος, αναφορά.
Χρησιμοποιείται συχνά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Σπούδαζε επί δώδεκα χρόνια συνεχώς. Έτρεχε επί της Βενιζέλου. Επ' αυτού δεν έχει να πει τίποτε. Δεν πουλάει πλέον επί πιστώσει.
11. κατόπιν
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύρια σημασία: χρόνος.
Παραδείγματα: Κατόπιν αυτών των γεγονότων η απόφαση ακυρώθηκε.
12. λόγω
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύρια σημασία: αιτία.
Παραδείγματα: Τα σχολεία έκλεισαν λόγω της κακοκαιρίας.
13. μείον
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε ονομαστική και αιτιατική, β) απόλυτα αριθμητικά.
Κύρια σημασία: αφαίρεση.
Παραδείγματα: Εννέα μείον δύο ίσον επτά. Ήρθε το σύνολο των εκπαιδευτικών μείον οι διευθυντές.
14. μέσω
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών.
Κύριες σημασίες: τόπος, μέσο.
Παραδείγματα: Ο Λευτέρης πήγε αεροπορικώς στις Βρυξέλλες μέσω Ζυρίχης. Το ρεύμα φτάνει στα σπίτια μας μέσω καλωδίων. Πέτυχε μέσω αυτού.
15. περί
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική και αιτιατική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών.
Κύριες σημασίες: χρόνος, αναφορά.
Παραδείγματα: Περί τα μεσάνυχτα ακούστηκε ένας ισχυρός θόρυβος. Πρόκειται περί αυτών.
16. πλην
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική, β) απόλυτα αριθμητικά, γ) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών.
Κύρια σημασία: αφαίρεση.
Παραδείγματα: Οχτώ πλην τρία ίσον πέντε. Βρέθηκαν όλοι πλην τριών. Παρουσιάστηκαν όλοι πλην αυτού.
17. προ
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε γενική.
Κύριες σημασίες: χρόνος, τόπος.
Χρησιμοποιείται συχνά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Ο Περικλής έζησε τον 5ο αι. προ Χριστού. Οι εχθροί είχαν φτάσει προ των τειχών.
18. συν
Συντάσσεται με: α) απόλυτα αριθμητικά, β) λέξεις της αρχαίας ελληνικής σε δοτική.
Κύρια σημασία: πρόσθεση.
Παραδείγματα: Δώδεκα συν τρία ίσον δεκαπέντε. Ο Γιαννάκης συν τω χρόνω γίνεται καλύτερος μαθητής.
19. υπέρ
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική και αιτιατική, β) προσωπικές αντωνυμίες.
Κύριες σημασίες: υπέρβαση, υποστήριξη.
Παραδείγματα: Η Αλέκα είναι υπέρ το δέον συνεπής. Όλοι οι βουλευτές πήραν θέση υπέρ του νομοσχεδίου. Στο δικαστήριο όλα ήταν υπέρ μου.
20. υπό (υπ', υφ')
Συντάσσεται με: ονοματικές φράσεις σε αιτιατική.
Κύρια σημασία: συνθήκη.
Χρησιμοποιείται συχνά σε παγιωμένες εκφράσεις.
Παραδείγματα: Το θέμα βρίσκεται υπό συζήτηση. Σήμερα έχει 30 βαθμούς Κελσίου υπό σκιάν.
21. χάριν (πριν και μετά την ονοματική φράση)
Συντάσσεται με: α) ονοματικές φράσεις σε γενική, β) ισχυρούς τύπους προσωπικών αντωνυμιών.
Κύρια σημασία: σκοπός.
Παράδειγμα: Τα έκανε όλα χάριν αστεϊσμού.
Παρατηρώ και… καταλαβαίνω…
1. Τα επιρρηματικά παρουσιάζονται στον λόγο με διάφορες μορφές. Παρατηρήστε στα παρακάτω παραδείγματα ορισμένες από τις μορφές αυτές.
α. Ύψωσε το κεφάλι του με αγαλλίαση προς το βουνό και παρατηρούσε το πέταγμα των πουλιών.
β. Τον είδε να σηκώνεται από τον καναπέ αναστενάζοντας δυνατά.
γ. Ο Αϊνστάιν αποδείχτηκε ότι ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του.
δ. Μπαίνοντας στο ατελιέ του ζωγράφου ένιωσε να τον τυλίγει μια μαγεία.
ε. Με ακολουθεί μέρα και νύχτα στις δραστηριότητές μου.
στ. Ό,τι κι αν του κάνεις, δε θα στραφεί εναντίον σου.
ζ. Όταν ο Αντώνης τελείωσε την ιστορία του, όσοι τον άκουγαν έμειναν άφωνοι.
η. Τους είδε μια φορά στην Αθήνα, αλλά δεν τους θυμότανε.
θ. Τον έβλεπε που ερχόταν καταπάνω του.
ι. Ανέπτυξε τη θεωρία του αναφέροντας και παραδείγματα από την επικαιρότητα.
Παρατηρούμε στα παραδείγματα ότι οι μορφές που παίρνουν τα επιρρηματικά είναι οι εξής:προθετική φράση (α, στ), μετοχή (β, δ, ι), επιρρηματική φράση (γ, θ), ονοματική φράση (ε, η),πρόταση (ζ).
2. Στα παραπάνω παραδείγματα παρατηρούμε ότι τα επιρρηματικά παίρνουν τις εξής σημασίες:τρόπος (α, β, ι), χρόνος (γ, δ, ε, ζ, η), εναντίωση (στ), τόπος (θ).
3. Στη νέα ελληνική έχουν μείνει από παλαιότερες μορφές της ελληνικής γλώσσας αρκετές προθετικές φράσεις που χρησιμοποιούνται συχνά τόσο στον γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο και έχουν συγκεκριμένες και ειδικές σημασίες. Παρακάτω παρατίθενται ορισμένες φράσεις που περιέχουν τέτοιου είδους προθετικές φράσεις.
α. Η Ιωάννα αγόρασε μια μέθοδο ισπανικών άνευ διδασκάλου [= μέθοδος εκμάθησης από βιβλίο, χωρίς δάσκαλο].
β.Ήρθε η Μαρία λαχανιασμένη και μας έλεγε άλλα αντ' άλλων [= ασυνάρτητα πράγματα].
γ. Η φετινή εκδήλωση του σχολείου ήταν καταπληκτική από πάσης απόψεως [= από όλες τις απόψεις].
δ. Ο Σπύρος, για να πάρει τη θέση του διευθυντή, πέρασε διά πυρός και σιδήρου [= από πολύ δύσκολες καταστάσεις].
ε. Το διάβασμα αποτελεί για τους μαθητές στοιχείο εκ των ων ουκ άνευ [= εντελώς απαραίτητο].
στ. Φάνηκε πως όσα έλεγε ο ομιλητής ήταν εκτός τόπου και χρόνου [= δεν είχαν σχέση με την πραγματικότητα].
ζ.Όλα τελείωσαν εν ριπή οφθαλμού [= πολύ γρήγορα].
η. Ο κλέφτης συνελήφθη επ' αυτοφώρω [= τη στιγμή που έκλεβε].
θ. Ο κ. Νίκου ήταν υπουργός παρά τω πρωθυπουργώ [= βοηθός του πρωθυπουργού].
ι. Συν τω χρόνω μεγάλωναν τα παιδιά, μεγάλωναν και οι υποχρεώσεις [= καθώς περνούσε ο χρόνος].
ια. Τον Ιούλιο η θερμοκρασία φτάνει έως και 42 βαθμούς υπό σκιάν [= κάτω από σκιά].
4. Μια επιρρηματική σχέση (τόπος, χρόνος, τρόπος, αιτία κτλ.) μπορεί να εκφράζεται με διάφορους τρόπους. Παρατηρήστε παρακάτω ορισμένους από τους τρόπους που εκφράζεται στη νέα ελληνική ο τόπος. Μέσα σε αγκύλες δίνεται η συγκεκριμένη τοπική σχέση.
α. Αθήνα, 30 Ιουνίου 2006 [τόπος συγκεκριμένος].
β. Φέρε τα βιβλία εδώ [τόπος συγκεκριμένος].
γ. Ο Γιάννης μόλις ήρθε από την Αθήνα [προέλευση από κάποιο τόπο].
δ. Πήγαινε για Λάρισα, αλλά το μετάνιωσε [κατεύθυνση προς τόπο].
ε. Κάθε πρωί η Ειρήνη πήγαινε κατά τα έλατα [κατεύθυνση προς τόπο].
στ. Σήμερα περπάτησα ως το ποτάμι [τόπος που δείχνει το όριο].
ζ. Ρίξε τα χόρτα όπου θέλεις [τόπος αόριστος].
η.Ταξιδεύει πάντα μέσω Μιλάνου [τόπος διέλευσης].