Αμετάβατα και μεταβατικά ρήματα - Εναλλαγή μεταβατικής-αμετάβατης σύνταξης

Αμετάβατα ρήματα

Αμετάβατα είναι τα ρήματα τα οποία δε συνδυάζονται με αντικείμενο. Αμετάβατα ρήματα είναι:

α) Τα ρήματα που είναι στην ενεργητική φωνή και δηλώνουν ενέργεια η οποία δε μεταβαίνει σε κάτι άλλο:

Το παιδί χαμογελάει.

Άλλα ρήματα αυτού του τύπου είναι: αναπνέω, απεργώ, δακρύζω, εφημερεύω, μένω, ροχαλίζω, τρέχω, χαμογελώ, χορεύω κτλ.

β) Τα ρήματα που είναι στην ενεργητική φωνή και δηλώνουν μια κατάσταση:

Τα ποτήρια λάμπουν.

Το μωρό πεινάει.

Άλλα ρήματα αυτού του τύπου είναι: διψάω, ιδρώνω, πεθαίνω, πονάω κτλ.

γ) Τα ρήματα που είναι στην παθητική φωνή και δηλώνουν ενέργεια:

Ο πατέρας μου σηκώνεται νωρίς το πρωί.

Άλλα ρήματα αυτού του τύπου είναι: εργάζομαι, έρχομαι, ετοιμάζομαι, ξεκουράζομαι κτλ.

δ) Τα ρήματα που είναι στην παθητική φωνή και δηλώνουν μια κατάσταση:

Το βράδυ συνήθως κάθεται στο μπαλκόνι του σπιτιού του.

Ο πατέρας αναπαύεται.

Άλλα τέτοια ρήματα είναι: κοιμάμαι, λιάζομαι, λυπάμαι, φοβάμαι.

ε) Τα ρήματα που είναι στην παθητική φωνή και παράγονται από ενεργητικά μεταβατικά ρήματα:

Το διαμέρισμα βάφτηκε από τους μαστόρους.

στ) Τα ρήματα που έχουν αυτοπαθητική σημασία και τα οποία παράγονται από ενεργητικά μεταβατικά ρήματα:

Ο Γιάννης ξυρίζεται.

Άλλα τέτοια ρήματα είναι βάφομαι (<βάφω), ντύνομαι (<ντύνω), πλένομαι (<πλένω), χτενίζομαι (<χτενίζω) κτλ.

ζ) Τα ρήματα που έχουν και τον αμετάβατο και το μεταβατικό τύπο, αλλά με διαφορετική σημασία:

Ο Γιώργος πονάει. (αλλά: Ο Γιώργος σε πονάει.)

Άλλα τέτοια ρήματα είναι γελώ – γελώ κάποιον, γυαλίζω – γυαλίζω κάτι, δουλεύω – δουλεύω κάποιον κτλ.

η) Επίσης, αμετάβατα είναι και τα συνδετικά ρήματα (που συνδυάζονται με μια ονοματική ή επιθετική φράση που λειτουργεί ως κατηγορούμενο), όπως το είμαι, γίνομαι κτλ.

Ο Κώστας είναι ο διευθυντής μας.

Ο Βασίλης έγινε πολύ σοβαρός.

θ) Υπάρχουν και τα απρόσωπα αμετάβατα ρήματα, όπως μπορεί, πρέπει, πρόκειται, φαίνεται κτλ., τα οποία απαιτούν ως συμπλήρωμα μια πρόταση:

Πρέπει να τον δω.

Τι πρόκειται να συμβεί;

Φαίνεται ότι δεν είναι καλά.

Μεταβατικά ρήματα

Μεταβατικά είναι τα ρήματα που η ενέργειά τους μεταβαίνει σε κάποιον ή κάτι. Τα ρήματα αυτά συνδυάζονται με αντικείμενο. Υπάρχουν δύο είδη μεταβατικών ρημάτων: τα μονόπτωτα και τα δίπτωτα.

1) Μονόπτωτα είναι τα μεταβατικά ρήματα που συνδυάζονται με ένα αντικείμενο (μια ονοματική φράση ή μια αντωνυμία) στην αιτιατική:

Το παιδί έσπασε το ποτήρι.

Ο Γιώργος λέρωσε την μπλούζα του.

Ο Αντρέας τον κάλεσε στο σπίτι του.

Τα μονόπτωτα ρήματα μπορεί να βρίσκονται και στην παθητική φωνή:

Σκέφτομαι τις καλοκαιρινές διακοπές.

Ο μικρός φοβάται το σκοτάδι.

Επίσης, τα μονόπτωτα ρήματα μπορεί να συνδυάζονται και με αντικείμενο στη γενική:

Το αγόρι μοιάζει του πατέρα του.

Σου μίλησε;

Μου φτάνει αυτό.

Όμως είναι λίγα τα ρήματα που συντάσσονται με αντικείμενο στη γενική. Στη θέση της γενικής μπορεί να υπάρχει εμπρόθετο αντικείμενο (προθετική φράση) [πρόθεση + αιτιατική]:

Το αγόρι μοιάζει στον πατέρα του.

Μίλησε σ' εσένα;

Σ' εμένα φτάνει αυτό.

Μεταβατικά ρήματα όπως το γράφω, πίνω, πλένω, τρώω κτλ. είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται και χωρίς αντικείμενο και τότε δηλώνουν απλώς μια ενέργεια (είναι αμετάβατα):

Έγραψε το γράμμα. (μεταβατικό)

Μη φωνάζεις, ο αδερφός σου γράφει. (αμετάβατο)

Η Ελένη έπλυνε την μπλούζα σου. (μεταβατικό)

Η μαμά πλένει. (αμετάβατο)

Ο Κώστας πίνει πορτοκαλάδα. (μεταβατικό)

Ο Κώστας πίνει. (αμετάβατο)

Στην πρώτη πρόταση φαίνεται ότι ο Κώστας πίνει πορτοκαλάδα, ενώ στη δεύτερη πρόταση υπάρχει αμφισημία, αφού η πρόταση «Ο Κώστας πίνει» μπορεί να σημαίνει ότι πίνει κάτι τώρα, αλλά και ότι γενικά πίνει (δηλαδή καταναλώνει οινοπνευματώδη ποτά).

2) Δίπτωτα είναι τα ρήματα που συνδυάζονται με δύο αντικείμενα. Ένα άμεσο στην αιτιατική και ένα έμμεσο στη γενική:

Η Άννα έδωσε το καινούριο στιλό του Κώστα.

Η μαμά τηγάνισε τα κεφτεδάκια του Γιάννη.

Υπάρχει όμως περίπτωση η ονοματική φράση που βρίσκεται στη γενική και εκφράζει το έμμεσο αντικείμενο να ερμηνευτεί ως γενική κτητική («του Κώστα το καινούριο στιλό», «του Γιάννη τα κεφτεδάκια»). Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούμε πιο συχνά μια προθετική φράση:

Η Άννα έδωσε το καινούριο στιλό στον Κώστα.

Η μαμά τηγάνισε τα κεφτεδάκια για το Γιάννη.

Επίσης, το άμεσο ή το έμμεσο αντικείμενο μπορεί να εκφραστούν με κλιτικές αντωνυμίες:

Τη χαιρέτησα. (κλιτική αντωνυμία ως άμεσο αντικείμενο)

Του το έστειλα. (και το άμεσο και το έμμεσο αντικείμενο με κλιτικές αντωνυμίες)

Ορισμένα ρήματα, όπως διδάσκω, κερνάω, μαθαίνω, ρωτάω κάποιον ή κάτι, έχουν και τα δύο αντικείμενα στην αιτιατική:

Μαθαίνει την κόρη της χορό.

Διδάσκει τους μαθητές λυκείου φυσική.

Κέρασε τη φίλη της έναν καφέ.

Ήθελα να ρωτήσω κάτι τη Σοφία.

Τέλος, υπάρχουν ρήματα που ως συμπλήρωμα έχουν εξαρτημένες προτάσεις (ονοματικές):

α) Αναφορικές προτάσεις που λειτουργούν ως αντικείμενα

Κάθε ρήμα που παίρνει ως αντικείμενο ονοματική φράση είναι δυνατόν να έχει ως συμπλήρωμά του και αναφορική ονοματική πρόταση:

Θεωρεί φίλο του οποιονδήποτε γνωρίσει.

Ο μικρός χαλάει ό,τι βρει μπροστά του.

Παίρνω όσα πράγματα μου χρειάζονται.

β) Ρήματα με πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις ως αντικείμενα

Δε είπε πότε θα γυρίσει.

Με ρώτησε αν θέλω να με βοηθήσει.

Δε μας είπε σε πόση ώρα θα είναι έτοιμη.

Τον ρώτησα πώς πέρασε στην εκδρομή.

Ο παππούς δε θυμάται πότε ήπιε τα χάπια του.

Αποφάσισε πότε θέλεις να φας.

Άλλα τέτοια ρήματα είναι: αγνοώ, ανακοινώνω, αναφέρω, αποφασίζω, γνωρίζω, γράφω, διαδίδω, εξηγώ, καταλαβαίνω, μαθαίνω, ξεχνάω κ.ά.

γ) Ρήματα με ότι/πως πρόταση ως αντικείμενο

Της είπε πως ήρθε η ώρα να φύγει.

Αρνείται ότι ήξερε τα σχέδιά του.

Νόμιζε ότι δε θα του λείπουν τα αστεία τους.

Κατάλαβε πως δεν ήθελα να πάω στον κινηματογράφο.

Αισθάνθηκε πως δεν τον εμπιστεύεται.

Άλλα τέτοια ρήματα είναι: ανακαλύπτω, ανακοινώνω, αναφέρω, αποφασίζω, βεβαιώνω, βλέπω, γνωρίζω, εκτιμώ, εξηγώ, νιώθω, ξέρω, παρατηρώ,πληροφορώ, προειδοποιώ, υπενθυμίζω, υπολογίζω, υποστηρίζω, φαντάζομαι κ.ά.

δ) Ρήματα με να-πρόταση ως αντικείμενο

Διστάζει να της πει την αλήθεια.

Ελπίζω να έχει ωραίο καιρό αύριο.

Ντρέπεται να σου πει ότι πεινάει.

Προσπαθεί να το ξεπεράσει.

Δεν τολμάει να μου μιλήσει.

Άλλα τέτοια ρήματα είναι: αγωνίζομαι, ανυπομονώ, αρνούμαι, βαριέμαι, γουστάρω, δέχομαι, δικαιούμαι, επιδιώκω, επιθυμώ, θέλω, καταφέρνω,κατορθώνω, λυπάμαι, μαθαίνω, μπορώ, ξέρω, περιμένω, σκοπεύω, υπολογίζω, φροντίζω κ.ά.

ε) Ρήματα με ενδοιαστικές προτάσεις ως αντικείμενο

Ρήματα όπως τα ανησυχώ, τρέμω και φοβάμαι μπορεί να έχουν ως αντικείμενό τους ενδοιαστικές προτάσεις:

Ανησυχεί μήπως του συνέβη κάτι κακό.

Φοβάται μήπως δεν του λέει την αλήθεια.

Εναλλαγή μεταβατικής-αμετάβατης σύνταξης

Υπάρχουν ρήματα που μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως μεταβατικά και ως αμετάβατα χωρίς να αλλάζει η φωνή του ρήματος.

α) Τα μεταβατικά ρήματα είναι δυνατόν να αλλάξουν τη σημασία τους και να γίνουν αμετάβατα, όταν παραλείπεται το αντικείμενο που τα ακολουθεί:

Ο Νίκος άνοιξε το παράθυρο. (μεταβατικό)

Τα μαγαζιά άνοιξαν. (αμετάβατο)

μεταβατικά αμετάβατα

αλλάζω άποψη, την μπλούζα	αλλάζουν οι εποχές
αδειάζω την κατσαρόλα	το σχολείο αδειάζει
καίω τα χαρτιά	το φαγητό καίει
λιώνω τη σοκολάτα	ο πάγος λιώνει
παίζω μπάλα	παίζει η εθνική ομάδα
τον έσκασες	έσκασε από τη στενοχώρια του
χαλάω τη μηχανή	ο καιρός χαλάει
χτυπάω την πόρτα	χτυπάει το τηλέφωνο

Ορισμένα ρήματα που χρησιμοποιούνται κυρίως ως μεταβατικά είναι δυνατόν να αλλάξουν τη σημασία τους και να γίνουν αμετάβατα. Σε αυτή την περίπτωση, το αντικείμενό τους γίνεται υποκείμενο όταν χρησιμοποιούνται ως αμετάβατα. Τα ρήματα αυτά ονομάζονται εργαστικά.

μεταβατικά αμετάβατα

ανοίγω το μαγαζί στις 9.00	το μαγαζί ανοίγει στις 9.00
αρχίζω / τελειώνω τον αγώνα	ο αγώνας αρχίζει / τελειώνει
ανάβω / σβήνω τη φωτιά	η φωτιά ανάβει / σβήνει
γλιτώνω τον κατηγορούμενο	ο κατηγορούμενος δε γλιτώνει
η βροχή θολώνει τα τζάμια	τα τζάμια θολώνουν
στεγνώνω τα μαλλιά	τα μαλλιά στεγνώνουν

β) Πολλά αμετάβατα ρήματα λαμβάνονται και ως μεταβατικά:

Το νερό βράζει. (αμετάβατο)

Βράζω τα αυγά. (μεταβατικό)

αμετάβατα μεταβατικά

ανεβαίνω, κατεβαίνω	ανεβαίνω, κατεβαίνω τα σκαλιά
η σούπα βράζει	βράζω τις πατάτες
γελάω	τον γελάει (= τον κοροϊδεύει)
τα τζάμια γυαλίζουν	γυαλίζει το πάτωμα
κλαίω	κλαίει τον πόνο της
δουλεύει	σε δουλεύει
σπουδάζει	τον σπουδάζει ο αδερφός του
το αεροπλάνο πετάει	πετάει τα πιάτα
φτάνω στο σπίτι	τον έφτασε στην πλατεία
πολεμάω	πολεμάω τον εχθρό
πονάω	τον πονάω γιατί είμαστε φίλοι
τα ξύλα σαπίζουν	θα τον σαπίσω στο ξύλο
τρέμω από το κρύο	τους τρέμουν (τους φοβούνται)

Ορισμένα ρήματα που χρησιμοποιούνται κυρίως ως αμετάβατα είναι δυνατόν να αλλάξουν τη σημασία τους και να γίνουν μεταβατικά. Σε αυτή την περίπτωση, τα ρήματα αυτά δέχονται αντικείμενο. Αυτά τα ρήματα ονομάζονται μεταβιβαστικά.

αμετάβατα μεταβατικά

ο σκύλος αγριεύει	ο αδερφός μου αγριεύει το σκύλο
γερνάει από τα προβλήματα	τα προβλήματα τη γερνούν
η γυναίκα του πάει στη δουλειά της	πάει τη γυναίκα του στη δουλειά της
το πλοίο βούλιαξε από το δυνατό άνεμο	ο δυνατός άνεμος βούλιαξε το πλοίο

Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Δημοτικό εδώ.

Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Γυμνάσιο εδώ.

Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.