1. Ως προς την πορεία προς το συμπέρασμα, συλλογιστική πορεία
- Α) Παραγωγικός είναι ο συλλογισμός, ο οποίος ξεκινά από κάτι γενικό και καταλήγει στο ειδικό/συγκεκριμένο συμπέρασμα. Με άλλα λόγια, ο παραγωγικός συλλογισμός ξεκινά από μια γενική ( αφηρημένη ) αρχή (παραθέτει αρχικά τη γενική του θέση – άποψη ) και συνεχίζει με τις επιμέρους – ειδικές λεπτομέρειες ( αποδεικτικό υλικό)( Γ>Ε) .
Παράδειγμα παραγωγικού συλλογισμού:
Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί. Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος. Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός
Σημείωση: Αν η γενική θέση καταγράφεται και στην αρχή και στο τέλος του κειμένου, εκλαμβάνουμε την πορεία ως παραγωγική , θεωρώντας ότι στο τέλος επανεκθέτει την αρχική του θέση και συνοψίζει όσα προαναφέρθηκαν, κάνοντας επίλογο .
- Β) Eπαγωγικός είναι ο συλλογισμός, ο οποίος ξεκινά από κάτι ειδικό και συγκεκριμένο και καταλήγει σ' ένα γενικό και αφηρημένο συμπέρασμα. Με άλλα λόγια, ο επαγωγικός συλλογισμός ξεκινά από ειδικές – συγκεκριμένες διαπιστώσεις , για να καταλήξει σε γενικό – αφηρημένο συμπέρασμα ( Ε>Γ ) .
Παράδειγμα επαγωγικού συλλογισμού:
Το σπουργίτι πετάει στον ουρανό. Το περιστέρι πετάει στον ουρανό. Ο γλάρος πετάει στον ουρανό. Το σπουργίτι, το περιστέρι, ο γλάρος είναι πουλιά.. Άρα (όλα) τα πουλιά πετούν στον ουρανό.
Είδη επαγωγικού συλλογισμού:
Με γενίκευση: πρόκειται για το συλλογισμό του οποίου οι προκείμενες προτάσεις είναι επιμέρους στοιχεία-δεδομένα, βάσει των οποίων προκύπτει ως συμπέρασμα μια γενικευμένη επί αυτών κρίση.
Παράδειγμα επαγωγικού συλλογισμού με τη μορφή γενίκευσης: Το σώμα α θερμαινόμενο διαστέλλεται. Το σώμα β θερμαινόμενο διαστέλλεται.. Το σώμα γ θερμαινόμενο διαστέλλεται. Τα σώματα α, β, γ είναι μέταλλα. Άρα, όλα τα μέταλλα θερμαινόμενα διαστέλλονται.
Με αίτιο-αποτέλεσμα: πρόκειται για το συλλογισμό του οποίου η προκείμενη πρόταση είναι η αιτία (ή οι προκείμενες είναι οι αιτίες) και το συμπέρασμα το αποτέλεσμα αυτής (ή αυτών).
Παράδειγμα επαγωγικού συλλογισμού με τη μορφή αιτίου-αποτελέσματος: Μελέτησα πιο πολύ απ’ όλους. Πήρα μεγαλύτερο βαθμό από τους συμμαθητές μου. Άρα, κατά κανόνα το μεγαλύτερο βαθμό τον παίρνει όποιος μελετάει πιο πολύ.
Με αναλογία: πρόκειται για το συλλογισμό του οποίου η προκείμενη ή οι προκείμενες προτάσεις αποτελούν μια αναλογία (συγκρίνονται δύο «πράγματα») και με βάση τις ομοιότητες-αναλογίες, που προκύπτουν, συνάγεται ένα γενικότερο συμπέρασμα. Έχουμε κυριολεκτική αναλογία όταν οι έννοιες που συγκρίνονται είναι ομοειδείς, ενώ έχουμε μεταφορική όταν δεν ανήκουν στο ίδιο είδος και χρησιμοποιείται παρομοίωση ή μεταφορά.
Παράδειγμα επαγωγικού συλλογισμού με τη μορφή αναλογίας: Ο Πόντιος Πιλάτος γνώριζε πολύ καλά ποιος είχε δίκαιο, αλλά απέφυγε να πάρει θέση. Στη χθεσινή δύσκολη συνεδρίαση πολλοί συνάδελφοι γνώριζαν ποιος είχε δίκαιο, αλλά απέφυγαν να πάρουν θέση. Πολλοί συνάδελφοι στα δύσκολα είναι σαν τον Πόντιο Πιλάτο.
- Γ ) Αναλογικός είναι ο συλλογισμός, ο οποίος ξεκινά από κάτι ειδικό και καταλήγει σε ένα άλλο ειδικό συμπέρασμα. Με άλλα λόγια, ο αναλογικός συλλογισμός ξεκινά από ειδικές - συγκεκριμένες διαπιστώσεις, για να καταλήξει κατά αναλογία σε ένα εξίσου ειδικό/συγκεκριμένο συμπέρασμα (Ε>Ε).
- Παράδειγμα αναλογικού συλλογισμού: Το πορτοκάλι είναι φρούτο και έχει βιταμίνες. Το μήλο είναι φρούτο. Άρα, κατά πάσα πιθανότητα, το μήλο έχει βιταμίνες
- Είδη αναλογικού συλλογισμού: Η αναλογία μπορεί να είναι κυριολεκτική ή μεταφορική. Κυριολεκτική αναλογία είναι όταν οι έννοιες που συγκρίνονται είναι ομοειδείς, ενώ μεταφορική όταν δεν ανήκουν στο ίδιο είδος και χρησιμοποιείται παρομοίωση ή μεταφορά. 'Όταν λέμε, για παράδειγμα, ότι «η ζωή είναι ταξίδι», δημιουργούμε μια μεταφορική αναλογία.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Για τη συλλογιστική πορεία υπάρχουν τρία είδη ασκήσεων (συλλογιστική πορεία συλλογισμού, συλλογιστική πορεία παραγράφου, συλλογιστική πορεία παραγράφου) που για την κάθε μία ελέγχουμε τα εξής:
- α)συλλογιστική πορεία συλλογισμού: ελέγχουμε τη σχέση προκείμενων – συμπεράσματος,
- β)συλλογιστική πορεία παραγράφου: ελέγχουμε αν η θεματική πρόταση βρίσκεται στην αρχή, οπότε έχουμε παραγωγική συλλογιστική πορεία, ενώ αν η θεματική περίοδος βρίσκεται στο τέλος, τότε η συλλογιστική πορεία της παραγράφου είναι επαγωγική.
- γ)συλλογιστική πορεία κειμένου: ελέγχουμε τον πρόλογο, τους πλαγιότιτλους των παραγράφων του κυρίου μέρους και τον επίλογο. Συγκεκριμένα στη συλλογιστική πορεία κειμένου έχουμε:
- Παραγωγική συλλογιστική πορεία: Ο συγγραφέας ακολουθεί συλλογιστική πορεία από το γενικό στο ειδικό. Στον πρόλογο παρουσιάζει τη βασική του άποψη. Στο κύριο μέρος αναλύει τη βασική του θέση ή παρουσιάζει την επιχειρηματολογία του. Στον επίλογο –αν υπάρχει- επαναλαμβάνει την αρχική του θέση.
- Επαγωγική συλλογιστική πορεία: Ο συγγραφέας ακολουθεί συλλογιστική πορεία από το ειδικό στο γενικό. Πιο συγκεκριμένα, στον πρόλογο διατυπώνει έναν προβληματισμό ή αναφέρεται σ’ ένα ειδικό θέμα. Στο κύριο μέρος εξετάζει διάφορες επιμέρους περιπτώσεις και με βάση αυτές στον επίλογο εξάγει το τελικό συμπέρασμα.
2. Διάκριση ως προς το είδος των προκείμενων προτάσεων
- Κατηγορικός συλλογισμός : είναι ο συλλογισμός του οποίου οι προκείμενες είναι κατηγορικές προτάσεις, δηλαδή προτάσεις στις οποίες το υποκείμενο συνδέεται με το κατηγόρημα (δηλαδή ένα συνδετικό ρήμα και το κατηγορούμενο). Με άλλα λόγια, στις κατηγορικές (ή αποφαντικές) κρίσεις εκφράζονται θέσεις που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση.
Ο κατηγορικός συλλογισμός περιλαμβάνει συνήθως τα εξής:
- Τη μείζονα προκείμενη. Σε αυτήν εκφράζεται το κατηγόρημα (δηλαδή το χαρακτηριστικό γνώρισμα του υποκειμένου) που θα εμφανιστεί στο συμπέρασμα,
- Την ελάσσονα προκείμενη. Σε αυτή συνδέεται η μείζονα προκείμενη με το συμπέρασμα, και περιέχει το υποκείμενο του συμπεράσματος.
- Το συμπέρασμα στο οποίο οδηγούν οι προκείμενες.
Παράδειγμα κατηγορικού συλλογισμού: Ο άνθρωπος είναι θηλαστικό. Είμαι άνθρωπος. Άρα, είμαι θηλαστικό.
- Υποθετικός συλλογισμός : είναι ο συλλογισμός όπου η μία τουλάχιστον προκείμενη εμπεριέχει υποθετική πρόταση με απόδοση σε μια κύρια .
Παράδειγμα υποθετικού συλλογισμού: Αν οι βιομηχανίες λειτουργούν ανεξέλεγκτα, το περιβάλλον μολύνεται. Στην Αθήνα οι βιομηχανίες λειτουργούν ανεξέλεγκτα. Άρα, το περιβάλλον της μολύνεται.
- Διαζευκτικός συλλογισμός : είναι ο συλλογισμός όπου η μία έστω προκείμενη είναι διαζευκτική πρόταση . Το συμπέρασμα εμπεριέχει την επιλογή του ενός σκέλους της διάζευξης .
Παράδειγμα διαζευκτικού συλλογισμού: Τα Αρχαία Ελληνικά εξετάζονται ή ως μάθημα γενικής παιδείας ή ως μάθημα κατεύθυνσης. Ο Αριστοτέλης εξετάζεται ως μάθημα κατεύθυνσης. Άρα, δεν εξετάζεται ως μάθημα γενικής παιδείας.
3. Διάκριση ως προς τον αριθμό των προκειμένων
Οι τυπικοί συλλογισμοί της λογικής διακρίνονται με βάση τον αριθμό των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες, σε άμεσους κι έμμεσους συλλογισμούς.
Άμεσοι συλλογισμοί: Άμεσος θεωρείται ο συλλογισμός του οποίου το συμπέρασμα προκύπτει από μία μόνο πρόταση / κρίση, δηλαδή έχει μία προκείμενη.
Παράδειγμα άμεσου συλλογισμού:
Προκείμενη: Οι επιχειρήσεις δεν είναι πρόθυμες να επωμιστούν τις δαπάνες για τη λήψη φιλοπεριβαλλοντικών μέτρων.
Συμπέρασμα: Άρα, οι επιχειρήσεις ρυπαίνουν το περιβάλλον.
Έμμεσοι συλλογισμοί: Έμμεσος θεωρείται ο συλλογισμός του οποίου το συμπέρασμα προκύπτει από δύο ή περισσότερες προτάσεις / κρίσεις, δηλαδή δύο ή περισσότερες προκείμενες.
Παράδειγμα έμμεσου συλλογισμού:
α΄ προκείμενη: Η Μ. Βρετανία είναι οικονομικά ανεπτυγμένο κράτος.
β΄ προκείμενη: Η οικονομική ανάπτυξη ενός κράτους, του παρέχει τη δυνατότητα να προβεί σε κοινωνικές παροχές.
Συμπέρασμα: Άρα, η Μ. Βρετανία είναι σε θέση να οργανώσει ένα ισχυρό κράτος πρόνοιας για την ανακούφιση των αναξιοπαθούντων και των ευπαθέστερων κοινωνικών στρωμάτων.
ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ: Όταν ζητηθεί συλλογιστική πορεία γράφουμε μόνο την πρώτη κατηγορία συλλογισμών ( παραγωγικός , επαγωγικός , αναλογικός ) κι όταν ζητηθεί είδος συλλογισμού ή να χαρακτηρίσουμε ένα συλλογισμό (γενικά) , γράφουμε στοιχεία κι από τις τρεις κατηγορίες ( δηλ. παραγωγικός , επαγωγικός , αναλογικός και διαζευκτικός , υποθετικός , κατηγορικός, άμεσος , έμμεσος ) , η απάντηση δηλαδή έχει τρεις άξονες . Επίσης , χαρακτηρίζουμε ένα συλλογισμό διαζευκτικό , υποθετικό , κατηγορικό όταν μας ζητηθεί να τον χαρακτηρίσουμε με κριτήριο το είδος των προτάσεων – προκειμένων του συλλογισμού.
Για το e-didaskalia.blogspot.gr
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, φιλόλογος
Περισσότερο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό για το Λύκειο εδώ.