Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.) Ηροδότου Ιστορίες (Α' Γυμνασίου) - Βιβλίο Έκτο (VI): ΕΡΑΤΩ.

Περίληψη (Έκτου Β­ιβλίο­υ):­­­
Τα τέσσερα τελευταία βιβλία της Ἱστορίης αποτελούν μιαν ευρύτερη ενότητα, στην οποία ο ιστορικός αφηγείται τη σύγκρουση Ελλήνων - Περσών, όπως είχε υποσχεθεί στο προοίμιο. Χρειάστηκε δηλαδή­ ένα είδος εισαγωγής, που κάλυψε τα 5 από τα 9 βιβλία. Το VI βιβλίο περιλαμβάνει το τέλος της ιωνικής επα­νάστασης και τις εκσ­τρατείες των Περσών εναντίον των Ελλήνων, που οργάνωσε ο Δαρείος: η πρώτη με αρχηγό τον Μαρδόνιο (492 π.Χ.) ­δεν προχώρησε πέρα από τον Άθω, λόγω καταιγίδας στη θάλασσά του, η οποία προκάλεσε απώλειες σε πλοία και άνδρες, και λόγω των θρακικών φύλων, που χτύπησαν το στρατό. Η δεύτερη με αρχηγούς τον Δάτη και τον Αρταφρένη - που είχαν ρητή εντολή από τον Μεγάλο Βασιλιά να οδηγήσουν σ' αυτόν αιχμάλωτους τους κατοίκους της Ερέτριας και της Αθήνας - τελείωσε με τη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.) και τη ματαίωση των σχεδίων του Δαρείου. Οι νέοι αρχηγοί έπλευσαν από την Κιλικία στη Σάμο και από εκεί στις Κυκλάδες, καταστρέφοντας όσα νησιά δεν είχαν δηλώσει υποταγή στον Δαρείο, με εξαίρεση τη Δήλο, από σεβασμό στους θεούς·­ τέλος πολιόρκησαν την Ερέτρια, την οποία κατέλαβαν με προδοσία, αιχμαλώτισαν όλους τους κατοίκους της και απο­βιβάστηκαν στο Μαραθώ­να.

­­­­­Eνότητα 10η: ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ VI 103, 105-107
­Διδακτικοί στόχ­οι:­ ­­­­­­­­­

• ­Να γνωρίσουν οι μαθητές σημαντικές εξελίξεις πριν από τη μάχη του Μαραθώνα και να κατανοήσουν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οι Αθηναίοι αναλαμβάνουν την υπεράσπιση της Ελλάδας και της Ευρώπης.
• Να εκτιμήσουν την πίστη των ανθρώπων στην παρέμβαση του θείου σε ώρα κινδύνου.
• Να κατανοήσουν πώς ο περσικός κίνδυνος συμβάλλει στη δημιουργία πανελλήνιου πνεύματος.
• Να επισημάνουν τη συνύπαρξη λογικού / πραγματικού και εξωλογικού στοιχείου στην αφήγηση του ιστορικού και στις εξηγήσεις του.

Θεματικοί Πυρήνες
Ελευθερία και δουλεία
Θρησκευτικές αντιλήψεις - Οιωνοί
Πανελλήνια συνείδηση­

­­­­­Eνότητα 11η: H MAXH TOY ΜΑΡΑΘΩΝΑ VI 109-114, 117, 120
­Διδακτικοί στόχ­οι:­ ­­­­­­­­­

• Να παρακολουθήσουν οι μαθητές μια από τις κρισιμότερες μάχες της ιστορίας και να γνωρίσουν τον χαρακτηριστικό τρόπο με τον οποίο ο Ηρόδοτος περιγράφει τη σύγκρουση των δύο κόσμων στο πεδίο της μάχης.
• Να εκτιμήσουν τη συμβολή του Μιλτιάδη στην απόφαση για τη μάχη και στην αίσια έκβασή της.
• Να γνωρίσουν τους άλλους πρωταγωνιστές της μάχης, πρόσωπα και ομάδες, και να εκτιμήσουν το ήθος τους.
• Να κατανοήσουν τις ιδέες του Ηροδότου για την ευθύνη του ανθρώπου στη διαμόρφωση της ζωής και της ιστορίας του και να τις εξηγήσουν σε σχέση με τις αντιλήψεις του για τη μοίρα και το θείο.
• Να επισημάνουν το εξωλογικό στοιχείο στην αφήγηση της μάχης από τον Ηρόδοτο και τη θέση του στο ιστορικό κείμενο· πώς ο Ηρόδοτος μας παρουσιάζει τη μάχη να περνάει στη σφαίρα του θρύλου πριν ακόμα καταλαγιάσει ο αχός της.
• Να αντιληφθούν (και μέσα από τους θρύλους και τις παραδόσεις) την κοσμοϊστορική σημασία της μάχης για την ελληνική και την ευρωπαϊκή ιστορία.
• Να επαναβεβαιώσουν αντιλήψεις του Ηροδότου που έχουν ήδη γνωρίσει: την κυκλική πορεία της ζωής και τις συνέπειες της ύβρης, όπως φαίνεται π.χ. από την αφήγηση για το τέλος του Μιλτιάδη.

Θεματικοί Πυρήνες
Ελευθερία και δουλεία
Δημοκρατία και ανάπτυξη
Οιωνοί, μαντεία, χρησμοί
Μοίρα και προσωπική ευθύνη
Προσωπικότητα και προσωποκεντρική οργάνωση Ἱστορίης
Κυκλική πορεία της ανθρώπινης ζωής
Ύβρις- νέμεσις

Λέξεις Κλειδιά Βιβλίο έκτο, Ερατώ­, μάχη Μαραθώνα

Η μούσα Ερατώ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Τα τέσσερα τελευταία βιβλία της ῾Ιστορίης αποτελούν μιαν ευρύτερη ενότητα, στην οποία ο ιστορικός αφηγείται τη σύγκρουση Ελλήνων- Περσών, όπως είχε υποσχεθεί στο προοίμιο. Χρειάστηκε δηλαδή ένα είδος εισαγωγής, που κάλυψε τα 5 από τα 9 βιβλία. Το VI βιβλίο περιλαμβάνει το τέλος της ιωνικής επανάστασης και τις εκστρατείες των Περσών εναντίον των Ελλήνων, που οργάνωσε ο Δαρείος: η πρώτη με αρχηγό τον Μαρδόνιο (492 π.Χ.) δεν προχώρησε πέρα από τον Άθω, λόγω καταιγίδας στη θάλασσά του, η οποία προκάλεσε απώλειες σε πλοία και άνδρες, και λόγω των θρακικών φύλων, που χτύπησαν το στρατό. Η δεύτερη με αρχηγούς τον Δάτη και τον Αρταφρένη – που είχαν ρητή εντολή από τον Μεγάλο Βασιλιά να οδηγήσουν σ' αυτόν αιχμάλωτους τους κατοίκους της Ερέτριας και της Αθήνας – τελείωσε με τη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.) και τη ματαίωση των σχεδίων του Δαρείου. Οι νέοι αρχηγοί έπλευσαν από την Κιλικία στη Σάμο και από εκεί στις Κυκλάδες, καταστρέφοντας όσα νησιά δεν είχαν δηλώσει υποταγή στον Δαρείο, με εξαίρεση τη Δήλο, από σεβασμό στους θεούς· τέλος πολιόρκησαν την Ερέτρια, την οποία κατέλαβαν με προδοσία, αιχμαλώτισαν όλους τους κατοίκους της και αποβιβάστηκαν στο Μαραθώνα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 10η

ΠΡΙΝ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ VI 103, 105-107

Θεματικά κέντρα

Απόβαση των Περσών στο Μαραθώνα

Οι ενέργειες των Αθηναίων

Οι στρατηγοί των Αθηναίων

VI103. Οι Αθηναίοι, όταν τα πληροφορήθηκαν αυτά¹, πήραν τα όπλα τους και έσπευδαν στον Μαραθώνα. Κι αρχηγοί τους ήταν δέκα στρατηγοί, με δέκατό² τους τον Μιλτιάδη³.

Ο Φιλιππίδης και ο θεός Παν

VI105. Η πρώτη ενέργεια των στρατηγών, πριν ακόμη κινήσουν από την πόλη, ήταν να στείλουν στη Σπάρτη κήρυκα τον Φιλιππίδη⁴, που βέβαια ήταν Αθηναίος, κι επίσης ταχυδρόμος – αυτή ήταν η δουλειά του. Αυτόν λοιπόν, όπως διηγόταν ο ίδιος ο Φιλιππίδης και το ανάγγειλε στους Αθηναίους, τον συνάντησε ο Παν⁵ στην περιοχή του Παρθενίου⁶ όρους, που βρίσκεται πάνω από την Τεγέα⁷. Και, πως ο Παν φωνάζοντας τον Φιλιππίδη με τ' όνομά του τον πρόσταξε ν' αναγγείλει στους Αθηναίους, για ποιο λόγο δεν του προσφέρουν καμιά λατρεία, αυτόν που θέλει το καλό των Αθηναίων και σε πολλές περιπτώσεις τούς στάθηκε χρήσιμος, και θα τους σταθεί και στο μέλλον. Οι Αθηναίοι λοιπόν πίστεψαν πως αυτά είναι αληθινά, κι έτσι, όταν αποκαταστάθηκαν με τον καλύτερο τρόπο τα πράγματα της πόλης τους⁸, ίδρυσαν ναό του Πανός⁹ κάτω από την Ακρόπολη και, εξαιτίας του μηνύματος που τους έστειλε, κάθε χρόνο προσπέφτουν στη χάρη του με θυσίες και λαμπαδηφορία.

Αθηναίος οπλίτης

Πέρσης μέλος του σώματος των αθανάτων

Ο Φιλιππίδης στη Σπάρτη

VI106. Λοιπόν, τότε αυτός ο Φιλιππίδης, που στάλθηκε με εντολή των στρατηγών και που, κατά τα λεγόμενά του, του εμφανίστηκε ο Παν, ξεκινώντας απ' την πόλη της Αθήνας, την επόμενη μέρα έφτασε στη Σπάρτη, παρουσιάστηκε στους άρχοντες κι έλεγε: «Λακεδαιμόνιοι, οι Αθηναίοι σάς ζητούν να τους βοηθήσετε και να μην αφήσετε να πέσει σκλαβωμένη στα χέρια των βαρβάρων η αρχαιότερη ελληνική πόλη· γιατί να, τώρα η Ερέτρια έχει υποδουλωθεί κι η δύναμη της Ελλάδας¹⁰ μειώθηκε με το να χαθεί μια υπολογίσιμη πόλη». Αυτός λοιπόν τους μετέφερε όσα του είχαν παραγγείλει, κι εκείνοι δέχτηκαν βέβαια να βοηθήσουν τους Αθηναίους, τους ήταν όμως αδύνατο να το κάνουν αυτό αμέσως, επειδή δεν ήθελαν να καταργήσουν το έθιμό τους¹¹· δηλαδή ήταν η ένατη μέρα του μήνα και την ένατη μέρα, καθώς δεν έχουν ακόμη πανσέληνο, είπαν πως δε θα βγουν σε εκστρατεία.

Η απόβαση των Περσών. Ο οιωνός του Ιππία

VI107. Αυτοί λοιπόν περίμεναν την πανσέληνο, ενώ ο Ιππίας, ο γιος του Πεισιστράτου, οδηγούσε τους βαρβάρους στον Μαραθώνα·[…] έφερε τα καράβια στον Μαραθώνα σε αραξοβόλια και οργάνωνε την παράταξη των βαρβάρων που είχαν αποβιβαστεί. Και την ώρα που ρύθμιζε αυτά, τον έπιασε φτάρνισμα και βήχας δυνατότερος απ' το συνηθισμένο· κι έτσι που ο άνθρωπος τα 'χε τα χρονάκια του¹², τα περισσότερα δόντια του κουνήθηκαν. Μάλιστα απ' το δυνατό βήξιμο ένα πετάχτηκε απ' το στόμα του κι έπεσε στην άμμο· κι εκείνος και τι δεν έκανε για να το βρει. Και μη βρίσκοντας το δόντι του, αναστέναξε κι είπε¹³ στη συνοδεία του: «Η γη αυτή δεν είναι δική μας κι ούτε θα μπορέσουμε να τη βάλουμε στο χέρι· κι αν είχα κάποιο μερίδιο σ' αυτή, το κατέχει τώρα το δόντι μου».

Οὗτοι (= Λακεδαιμόνιοι) μὲν νῦν τὴν πανσέληνον ἔμενον, τοῖσι δὲ βαρβάροισι
κατηγέετο ῾Ιππίης ὁ Πεισιστράτου ἐς τὸν Μαραθῶνα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να παρακολουθήσετε στο χάρτη την πορεία που ακολούθησαν οι Πέρσες στις δύο πρώτες εκστρατείες και    να συζητήσετε τους πιθανούς κινδύνους ή τα πλεονεκτήματα καθεμιάς πορείας και τους πιθανούς λόγους,    για τους οποίους οι δύο στρατηγοί (Δάτης και Αρταφρένης) προτίμησαν τη θαλάσσια οδό.
2. Να σχολιάσετε τη στάση των Σπαρτιατών, λαμβάνοντας υπόψη σας και τις ιδιαιτερότητες της κοινωνίας τους, όπως τις γνωρίζετε από το μάθημα της Ιστορίας.

3. Ο Ηρόδοτος δεν διστάζει να συμπεριλάβει στην ιστορική αφήγηση ανέκδοτα*, όπως το φτάρνισμα του Ιππία. Τι εξυπηρετεί η τεχνική αυτή;

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑIΩΣΗ

Να συμπληρώσετε τις ακόλουθες προτάσεις με ρήματα ή ρηματικά σύνολα που θα αποδίδουν τις βασικές ενέργειες καθενός από τα υποκείμενά τους.
Οι Πέρσες:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Οι Αθηναίοι: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Οι Σπαρτιάτες: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ο Φιλιππίδης: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ο Ιππίας:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Χάλκινος θώρακας του 6ου αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Χάλκινος θώρακας με εγχάρακτη διακόσμηση (επάνω: ταύροι, λιοντάρια, πάνθηρες, σφίγγες, κάτω: θεοί). Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Χάρτης 2: περσικοί πόλεμοι

---

1 πληροφορήθηκαν αυτά: την άλωση της Ερέτριας και τις κινήσεις των Περσών.
2 δέκατος: ήταν ο ανώτερος από όλους, γι' αυτό και επέλεγαν για τη θέση αυτή τον ικανότερο. Ανάμεσα στους δέκα ήταν ο Αριστείδης, ο Ξάνθιππος και πιθανόν ο Θεμιστοκλής.
3 Μιλτιάδης: (554- 489 π.Χ.) γόνος μεγάλης αθηναϊκής οικογένειας, που κληρονομικά διοικούσε τη Χερσόνησο (θρακική). Ακολούθησε, υποχρεωτικά, τον Δαρείο στην εκστρατεία εναντίον των Σκυθών, όπου επιχείρησε να πείσει τους Ίωνες να καταστρέψουν τη γέφυρα του Ίστρου (Δούναβη), για να παγιδεύσουν τον Πέρση βασιλιά.
4 Φιλιππίδης: αυτό μάλλον είναι το σωστό όνομα· συχνότερα όμως αναφέρεται το Φειδιππίδης.
5 Παν: θεός των βοσκών με πόδια και κέρατα τράγου, ουρά και σουβλερό πηγούνι. Πίστευαν ότι η φωνή του σκορπούσε τέτοιο φόβο (πανικό), που μπορούσε να τρέψει ακόμη και στρατό σε φυγή.
6 Παρθένιον όρος: βρίσκεται μεταξύ Αργολίδας και Αρκαδίας.
7 Τεγέα: η σπουδαιότερη πόλη της Αρκαδίας στην αρχαιότητα, στο δρόμο προς τη Σπάρτη.
8 όταν … της πόλης τους: το γεγονός που διηγείται ο Ηρόδοτος τοποθετείται στο μέλλον σε σχέση με την κύρια αφήγηση· η τεχνική αυτή ονομάζεται «προληπτική αφήγηση» ή «πρόληψη».
9 ναό του Πανός: βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά της Ακρόπολης και σήμερα λέγεται «Σπήλαιο του Πανός». Η πίστη των Αθηναίων στην αφήγηση του κήρυκα δείχνει ότι η μάχη του Μαραθώνα γρήγορα έγινε θρύλος.
10 της Ελλάδας: ο λόγος του κήρυκα διαπνέεται από πανελλήνιο πνεύμα.
11 το έθιμό τους: ο περιορισμός ίσχυε μόνο για το μήνα που γιόρταζαν τα Κάρνεια (15 Αυγ.- 15 Σεπτ.): ετήσια εορτή, εννέα ημερών, προς τιμή του Καρνείου Απόλλωνα. Ίσως όμως οι Σπαρτιάτες να αντιμετώπιζαν προβλήματα με τους γείτονές τους.
12 τα χρονάκια του: θα βρισκόταν σε μεγάλη ηλικία, αφού το 546 π.Χ. συσκεπτόταν με τον πατέρα του και τον αδελφό του, για την ανακατάληψη της εξουσίας.
13 αναστέναξε κι είπε: ο Ιππίας το θεώρησε κακό οιωνό· αντίθετα την προηγούμενη νύχτα είχε δει ένα όνειρο που το θεώρησε καλό οιωνό. Κατάλοιπα των «μαγικών» αντιλήψεων για το φτάρνισμα διατηρούνται και σήμερα. Γνωρίζετε εσείς τέτοιες αντιλήψεις;

ΕΝΟΤΗΤΑ 11η

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ VI 109-114, 117, 120

Θεματικά κέντρα

Η κρίσιμη ψήφος του Καλλίμαχου	Η παράταξη του στρατού	Η επίθεση των Αθηναίων
Η μάχη	Οι ήρωες της μάχης	Οι νεκροί κάθε πλευράς
Οι Λακεδαιμόνιοι στο πεδίο της μάχης

Ο Μιλτιάδης πείθει τον Καλλίμαχο

Μιλτιάδης
Ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής.
Ραβένα, Εθνικό Μουσείο.

VΙ109. […] O Μιλτιάδης πήγε και βρήκε τον Καλλίμαχο από τις Αφίδνες¹⁴ , που ήταν τότε πολέμαρχος¹⁵ , και του μίλησε έτσι: «Καλλίμαχε, τώρα στα χέρια σου είναι ή να ρίξεις στη σκλαβιά την Αθήνα ή να την κάνεις ελεύθερη και να μείνει τ’ όνομά σου, όσο θα υπάρχουν άνθρωποι, πιο δοξασμένο απ’ του Αρμοδίου και του Αριστογείτονος¹⁶. Γιατί, βλέπεις, τώρα η Αθήνα διατρέχει τον πιο μεγάλο κίνδυνο απ’ τον καιρό της ίδρυσής της, κι αν μπει κάτω απ’ το ζυγό των Μήδων, όλος ο κόσμος ξέρει τι θα πάθει στα χέρια του Ιππία· αν όμως η πόλη αυτή σωθεί, μπορεί ν’ αναδειχτεί η πρώτη απ’ τις ελληνικές πόλεις. Λοιπόν, πώς μπορούν να γίνουν αυτά, και κάτω από ποιες συνθήκες η τελική απόφαση γι’ αυτά είναι στα χέρια σου, θα σου το πω τώρα. Εμάς, των δέκα στρατηγών, οι γνώμες είναι στα δυο· άλλοι υποστηρίζουν να δώσουμε μάχη κι άλλοι να μη δώσουμε. Λοιπόν, αν δε δώσουμε μάχη, φοβάμαι μήπως ξεσπάσει καμιά μεγάλη διχόνοια και κλονίσει το φρόνημα των Αθηναίων, με αποτέλεσμα να μηδίσουν¹⁷· αν όμως δώσουμε μάχη προτού κάτι σάπιο φωλιάσει στις ψυχές μερικών Αθηναίων, θα μπορέσουμε, φτάνει οι θεοί να κρατήσουν δίκαιη ζυγαριά, να βγούμε νικητές στη σύγκρουση. Λοιπόν όλ’ αυτά τώρα εσένα περιμένουν και από σένα κρέμονται· δηλαδή, αν προσθέσεις την ψήφο σου στη δική μου γνώμη, θα ’χεις πατρίδα ελεύθερη κι η πόλη σου θα είναι η πρώτη ανάμεσα στις ελληνικές¹⁸· αν προτιμήσεις τη γνώμη αυτών που πασχίζουν ν’ αναβάλουν τη σύγκρουση, θα πετύχεις τα αντίθετα από τα καλά που σου απαρίθμησα».

᾿Εν σοὶ νῦν, Καλλίμαχε, ἐστὶ ἢ καταδουλῶσαι ᾿Αθήνας ἢ ἐλευθέρας ποιήσαντα μνημόσυνον
λιπέσθαι ἐς τὸν ἅπαντα ἀνθρώπων βίον οἷον οὐδὲ ῾Αρμόδιός τε καὶ ᾿Αριστογείτων [λείπουσι]...
Ταῦτα ὦν πάντα ἐς σὲ νῦν τείνει καὶ ἐκ σέο ἄρτηται».

Η παράταξη των Αθηναίων

VI110 - 111. Μ' αυτά τα λόγια ο Μιλτιάδης προσεταιρίζεται τον Καλλίμαχο· και με την προσθήκη της γνώμης του πολεμάρχου πάρθηκε η τελική απόφαση, να δώσουν μάχη· […] να πώς παρατάχτηκαν¹⁹ οι Αθηναίοι για να δώσουν μάχη· επικεφαλής στη δεξιά πτέρυγα ήταν ο πολέμαρχος· γιατί τότε αυτή ήταν η τάξη στην Αθήνα, να έχει τη δεξιά πτέρυγα ο πολέμαρχος· κι αρχίζοντας απ' αυτήν έρχονταν η μια αμέσως ύστερ' από την άλλη οι φυλές²⁰ των πολιτών, με τη σειρά της απαρίθμησής τους· την παράταξη έκλειναν οι Πλαταιείς, που κρατούσαν την αριστερή πτέρυγα. […] Τότε λοιπόν η παράταξή τους στον Μαραθώνα πήρε ένα τέτοιο σχήμα: το στρατόπεδό τους σχημάτιζε μέτωπο ίσο²¹ με το μέτωπο των Περσών, αλλά στο κέντρο είχε μικρό βάθος κι ήταν το πιο αδύνατο σημείο της παράταξής τους, ενώ οι δυο πτέρυγες με τις πυκνές γραμμές τους ήταν ενισχυμένες.

Μαραθώνας: η παράταξη των αντιπάλων (αριστερά), Α και Β φάση της μάχης αντίστοιχα (δεξιά).

Η επίθεση των Αθηναίων. Η μάχη

VI112. Κι όταν πήραν τις θέσεις μάχης κι οι θυσίες έδωσαν αίσιους οιωνούς, τότε, μόλις τους δόθηκε το σύνθημα, οι Αθηναίοι χύθηκαν τρέχοντας²² εναντίον των βαρβάρων· κι η απόσταση που χώριζε τους δυο στρατούς δεν ήταν μικρότερη από οχτώ σταδίους²³. Κι οι Πέρσες, βλέποντάς τους να έρχονται πάνω τους τρέχοντας, ετοιμάζονταν να τους αντιμετωπίσουν, και καταλόγιζαν στους Αθηναίους μανία που τους οδηγούσε στον αφανισμό, βλέποντάς τους να είναι λίγοι, κι αυτοί οι λίγοι να εξορμούν ακράτητοι, την ώρα που δεν τους στήριζαν ούτε ιππικό ούτε τοξότες· λοιπόν τέτοια υποτιμητική ιδέα σχημάτισαν γι' αυτούς οι βάρβαροι. Κι οι Αθηναίοι, καθώς ήρθαν σε πυκνό σχηματισμό στα χέρια με τους βαρβάρους, πολεμούσαν με έξοχη παλικαριά. Κι αλήθεια, απ' όσο ξέρουμε εμείς, ήταν οι πρώτοι απ' όλους τους Έλληνες που επιτέθηκαν τρέχοντας εναντίον των εχθρών, και πρώτοι που δε δείλιασαν αντικρίζοντας τη μηδική στολή²⁴ και τους άντρες που τη φορούσαν· ενώ πρωτύτερα οι Έλληνες και μόνο που άκουγαν το όνομα Μήδοι κυριεύονταν από φόβο.

Ελληνική νίκη – φυγή των Περσών στα πλοία

VI113. Η μάχη τους στον Μαραθώνα κράτησε ώρες πολλές²⁵. Λοιπόν, στο κέντρο του μετώπου νικούσαν οι βάρβαροι, εκεί όπου είχαν παραταχτεί οι ίδιοι οι Πέρσες και οι Σάκες²⁶· σ' αυτό το σημείο νικούσαν οι βάρβαροι, δημιούργησαν ρήγμα και συνέχιζαν την καταδίωξη προς τα μεσόγεια· αλλά στη μια και στην άλλη πτέρυγα νικούσαν²⁷ οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς. Και παίρνοντας τη νίκη, τους βαρβάρους που είχαν στρέψει τα νώτα τούς παράτησαν στη φευγάλα τους²⁸, ενώ, ενώνοντας τις δυο πτέρυγές τους σ' ένα σώμα, έδιναν μάχη με τους Πέρσες που είχαν πετύχει το ρήγμα στο κέντρο του μετώπου· νικητές βγήκαν οι Αθηναίοι. Και πήραν στο κυνήγι τους Πέρσες που τράπηκαν σε φυγή και τους έσφαζαν, ώσπου έφτασαν στη θάλασσα κι έψαχναν να βρουν φωτιά²⁹ και γαντζώνονταν στα καράβια των εχθρών.

Μαχομένων δὲ ἐν τῷ Μαραθῶνι χρόνος ἐγίνετο πολλός.

Αθηναίος οπλίτης (ανάγλυφο). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.

Πέρσης τοξότης Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.

Ανδραγαθίες

VI114. Και σ' αυτό τον αγώνα σκοτώνεται ο πολέμαρχος Καλλίμαχος³⁰, που αναδείχτηκε ήρωας, σκοτώθηκε κι από τους στρατηγούς ο Στησίαλος, ο γιος του Θρασυλάου· κι από τους άλλους ο Κυνέγειρος³¹, ο γιος τού Ευφορίωνος, γαντζωμένος τότε στη φιγούρα της πρύμης καραβιού, έπεσε νεκρός όταν του έκοψαν με τσεκούρι το χέρι· κι άλλοι ακόμα Αθηναίοι, πολλοί και ονομαστοί.

{Οι Πέρσες επιχειρούν να φτάσουν στο Φάληρο με τα πλοία τους πριν προλάβει ο στρατός να επιστρέψει στην Αθήνα, ώστε σε συνεννόηση με τους οπαδούς του Ιππία να μπουν την αφύλακτη πόλη. Ο αθηναϊκός στρατός με υπεράνθρωπες προσπάθειες φτάνει έγκαιρα, ενώ οι Πέρσες μένουν για λίγο στο Φάληρο και έπειτα αποπλέουν επιστρέφοντας στην Ασία.}

Kυνέγειρος ὁ Εὐφορίωνος ἐνθαῦτα ἐπιλαμβανόμενος τῶν ἀφλάστων νεός,
τὴν χεῖρα ἀποκοπεὶς πελέκεϊ πίπτει.

Οι απώλειες των δύο πλευρών. Θαύμα στη μάχη

VI117. Στη μάχη αυτή του Μαραθώνα σκοτώθηκαν³² από τους βαρβάρους περίπου έξι χιλιάδες τετρακόσιοι άντρες κι από τους Αθηναίους εκατό ενενήντα δύο· αυτές ήταν οι απώλειες που είχαν τα δυο μέρη. Και στην ίδια μάχη συνέβη ένα τέτοιο καταπληκτικό περιστατικό: ένας Αθηναίος, ο Επίζηλος, ο γιος του Κουφαγόρα, που πολεμούσε ηρωικά, εκεί που πάλευαν στήθος με στήθος, έχασε το φως των ματιών του χωρίς να δεχτεί ούτε χτύπημα ούτε βέλος σε κανένα μέρος του σώματός του κι από τότε έμεινε σ' όλη τη ζωή του τυφλός. Κι άκουσα να διηγείται για το πάθημά του μια τέτοια ιστορία, πως του φάνηκε να στέκεται αντίκρυ του ένας πελώριος οπλίτης, που η γενειάδα του σκέπαζε ολόκληρη την ασπίδα του· κι αυτό το φάντασμα προσπέρασε τον ίδιο και σκότωσε τον συμπολεμιστή του³³. Αυτή την ιστορία άκουσα πως διηγιόταν ο Επίζηλος.

{Επιστρέφοντας στην Ασία, οι Πέρσες στρατηγοί, εκτελώντας τη διαταγή του Δαρείου, οδήγησαν σ' αυτόν τους αιχμάλωτους Ερετριείς, που τους είχαν συλλάβει πριν από την απόβαση στο Μαραθώνα. Ο Δαρείος τους χάρισε τη ζωή και τους εγκατέστησε κοντά στα Σούσα. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι στην εποχή του ζούσαν στην ίδια περιοχή και κρατούσαν τη μητρική τους γλώσσα.}.

Δαρείος: λεπτομέρεια από το αγγείο «Πέρσες»: ο κρατήρας του 340- 330 π.Χ. φαίνεται ότι σχετίζεται με το ομότιτλο, χαμένο σήμερα, δράμα του Φρυνίχου. Στο κέντρο ο Δαρείος καθισμένος σε περίτεχνο θρόνο ακούει το γέροντα αγγελιοφόρο, που φέρνει το μήνυμα προφανώς της ήττας του Μαραθώνα.
Νεάπολη, Εθνικό Μουσείο.

Οι Σπαρτιάτες στο πεδίο της μάχης

VI120. Αυτή την τύχη λοιπόν είχαν οι Ερετριείς· κι ήρθαν στην Αθήνα δυο χιλιάδες Λακεδαιμόνιοι ύστερ' από την πανσέληνο, κι η βιασύνη³⁴ τους να φτάσουν έγκαιρα ήταν τόσο μεγάλη, που έκαναν το δρόμο απ' τη Σπάρτη ως την Αθήνα σε δυο μέρες. Κι όσο κι αν δεν πρόλαβαν τη μάχη, ήθελαν όμως να δουν τους Μήδους· πήγαν λοιπόν στον Μαραθώνα και τους είδαν. Κι ύστερα, συγχαίροντας τους Αθηναίους για το κατόρθωμά τους, πήραν το δρόμο του γυρισμού.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποιες ιδέες και αξίες μπορείτε να εντοπίσετε στο λόγο του Μιλτιάδη προς τον Καλλίμαχο;
2. Αφού μελετήσετε το σχεδιάγραμμα της μάχης (σ. 59) και το κείμενο της ενότητας, ιδίως τον συγχρονισμό των κινήσεων και τον οπλισμό (με βάση και τις εικόνες), να εξηγήσετε τους παράγοντες της νίκης.
3. Να συζητήσετε στην τάξη τη στάση των Σπαρτιατών, αφού λάβετε υπόψη σας και όσα διαβάσατε γι' αυτό το θέμα στην προηγούμενη ενότητα.
4. Ποια ήταν η συμβολή του Καλλίμαχου στη μεγάλη νίκη των Αθηναίων;

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑIΩΣΗ

Να αποδώσετε με λίγα λόγια τα βασικότερα σημεία της ενότητας, λαμβάνοντας υπόψη σας τους πλαγιότιτλους και τα θεματικά κέντρα.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Μερικά από τα στοιχεία που μαρτυρούν τη σημασία της μάχης του Μαραθώνα μπορείτε να βρείτε στις σελίδες του βιβλίου σας. Να συγκεντρώσετε τα στοιχεία αυτά από το κείμενο του Ηροδότου και από τα «παράλληλα κείμενα» και να τα σχολιάσετε. (Προφορική άσκηση).
2. Ο Πλάτων στο διάλογο «Μενέξενος» (βλ. «Παράλληλα κείμενα») πιστεύει ότι η μάχη του Μαραθώνα έχει αξία παραδείγματος. Να συζητήσετε την έννοια του «παραδείγματος» στις διάφορες επιστήμες και στην καθημερινή ζωή.
3. Ποια στοιχεία της μάχης του Μαραθώνα σώθηκαν στη λαϊκή παράδοση (βλ. «Παράλληλα κείμενα») και ποια άλλαξαν; Αιτιολογήστε μία από αυτές τις αλλαγές.
4. Ο Ηρόδοτος παρακολουθεί τους ήρωές του ως το τέλος, που, σχεδόν πάντοτε, είναι τραγικό. Αφού διαβάσετε το επόμενο κείμενο, να συζητήσετε τις αντιλήψεις του Ηροδότου που εκφράζονται στο χωρίο το οποίο βρίσκεται μέσα σε εισαγωγικά.

Το κράνος του Μιλτιάδη από το ιερό του Δία στην Ολυμπία· φέρει επιγραφή: «Μιλτιάδης ἀνέθεκεν τῷ Διί». Ίσως πρόκειται για ανάθημα του ίδιου του Μιλτιάδη μετά τη νίκη. Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Κράνος «ασσυριακού» τύπου που αφιέρωσαν οι Αθηναίοι στο ναό, όπως δείχνει η επιγραφή: «Διὶ ᾿Αθεναῖοι Μέδον λαβόντες». Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Το τέλος του Μιλτιάδη (VI 132-136)

Ο Μιλτιάδης, παντοδύναμος μετά τη νίκη στο Μαραθώνα, επιχείρησε εκστρατεία κατά της Πάρου, αλλά απέτυχε, τραυματίστηκε τυχαία και επέστρεψε στην Αθήνα. Καταδικάστηκε σε πρόστιμο, που, μετά το θάνατό του, πλήρωσε ο γιος του Κίμων. Οι Πάριοι θέλησαν να τιμωρήσουν μια γυναίκα, την Τιμώ, για συνεργασία με τον Μιλτιάδη (στην πραγματικότητα όμως τον είχε παραπλανήσει), αλλά η Πυθία, από την οποία ζήτησαν χρησμό, τους απέτρεψε, λέγοντας πως «το φταίξιμο δεν ήταν της Τιμώς, αλλά, καθώς ο Μιλτιάδης με τα όσα έπραξε έπρεπε να βρει κακό τέλος³⁵, οι θεοί τού έστειλαν την Τιμώ να τον σπρώξει στην καταστροφή³⁶». (VI 135)

Παράλληλα κείμενα

1. Επίγραμμα³⁷ για τους Μαραθωνομάχους

῾Ελλήνων προμαχοῦντες ᾿Αθηναῖοι Μαραθῶνι
χρυσοφόρων Μήδων ἐστόρεσαν δύναμιν.
Σιμωνίδης ο Κείος

2. Το παράδειγμα των Μαραθωνομάχων

Στην περίσταση τούτη λοιπόν θα μπορούσε ν' αντιληφθεί κάποιος τι άνθρωποι ήταν εκείνοι που αντιστάθηκαν στη δύναμη των βαρβάρων στον Μαραθώνα τιμωρώντας την υπερηφάνεια ολόκληρης της Ασίας και στήνοντας πρώτοι τρόπαια των βαρβάρων, γινόμενοι οδηγητές και δάσκαλοι των άλλων για το ότι η δύναμη των Περσών δεν ήταν αήττητη, αντίθετα ότι τα μεγαλύτερα πλήθη και ο μεγαλύτερος πλούτος υποτάσσονται στην ανδρεία. Εγώ λοιπόν εκείνους τους άνδρες θεωρώ πατέρες όχι μόνον των σωμάτων μας αλλά και της ελευθερίας της δικής μας και (της ελευθερίας) όλων ανεξαιρέτως όσοι κατοικούν σ' αυτή την ήπειρο. Διότι στο έργο εκείνο απέβλεψαν και τόλμησαν στις μεταγενέστερες μάχες να διακινδυνεύσουν οι Έλληνες για τη σωτηρία, γενόμενοι μαθητές των Μαραθωνομάχων.
Πλάτωνος Μενέξενος 240 d- e, Μετάφραση φιλολογική ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος

3. Αναβίωση παλιών μύθων - Μαρτυρίες

Στον κάμπο του Μαραθώνα έγινε μια φορά μεγάλη μάχη. Τούρκοι πολλοί με άρμενα πολλά ήρθαν να σκλαβώσουν τη χώρα και απ' εκεί να περάσουν στην Αθήνα. Δεν επήγαν γραμμή στην Αθήνα, γιατί οι Έλληνες εφύλαγαν με πολλά πλεούμενα και τρικάταρτα τον Πειραιά. Οι Έλληνες ήταν λίγοι εμπρός στην αμέτρητη δύναμη του εχτρού. Εσυνάχτηκαν απ' όλα περίγυρα τα χωριά και από την Αθήνα κι έπιασαν πόλεμο φριχτό. Αν τους νικήσουμε, σου λέει, εδώ, πάει τους σπάσαμε· δε θα ιδούν τη στράτα να φύγουν.

Επολέμησαν από την αυγή έως το βράδυ. Απελπισμένοι επολέμησαν οι εχτροί, αλλά πλέον απελπισμένοι επολέμησαν οι Έλληνες. Το αίμα επήγε ποτάμι· έφτασεν έως τα ριζά του Βρανά και έως το Μαραθώνα αντίκρυ. Έσυρεν ως τη θάλασσα κι έβαψε κατακόκκινα τα κύματα. Θρήνος και κακό έγινε. Τέλος ενίκησαν οι Έλληνες. Οι Τούρκοι έτρεξαν να γλιτώσουν στα καράβια. Οι Έλληνες τους κυνήγησαν κι εκεί, τους κατάσφαξαν, κανείς από τους εχτρούς δεν εγύρισε πίσω.
Έτρεξαν τότε δύο να φέρουν την είδηση στην Αθήνα. Ο ένας έτρεξε καβαλάρης, ο άλλος πεζός κι αρματωμένος. Ο καβαλάρης επήγεν από το Χαλάντρι, ο πεζός έπιασε τη Σταμάτα. Φτεροπόδαρος ανέβηκε τον Αφορεσμό και κατέβηκε στο χωριό. Καθώς τον είδαν οι γυναίκες, έτρεξαν κοντά του:
- Σταμάτα, του φώναζαν, σταμάτα! Ήθελαν να τον ρωτήσουν τι απόγινε η μάχη. Εστάθηκε μια στιγμή να πάρει φύσημα, κι έπειτα πάλι δρόμο. Τέλος φτάνει στο Ψυχικό· εκεί επήγε να ξεψυχήσει, πιάστηκε η αναπνοή του, τα πόδια του έτρεμαν· τώρα έλεγε να πέσει. Αντρειεύεται τότε και παίρνει βαθιό ανασασμό, και μια και δυο έφτασε τέλος στην Αθήνα. – Ενικήσαμε! Είπε, κι έπεσε ευτύς και ξεψύχησε. Ο καβαλάρης ταχυδρόμος ακόμα δεν εφάνηκε!
Εκεί όμως που σταμάτησε ο πεζοδρόμος κι εκεί που πήρε ανάσα, άφησε τ' όνομα του καμώματός του. Το πρώτο χωριό τ' ονόμασαν Σταμάτα, το δεύτερο Ψυχικό.
Ι.Θ.Κακριδής, Οι Αρχαίοι Έλληνες στη Νεοελληνική Λαϊκή παράδοση, ΜΙΕΤ

---

14 Αφίδνες: ένας από τους 12 αρχαιότερους δήμους της Αττικής.
15 πολέμαρχος: επί ολιγαρχίας ήταν αρχιστράτηγος στη μάχη, επί δημοκρατίας διοικούσε τη δεξιά πτέρυγα στη μάχη και διατηρούσε δικαίωμα ψήφου στο συμβούλιο των δέκα στρατηγών.
16 του Αρμοδίου και του Αριστογείτονος: έμειναν στην ιστορία ως τυραννοκτόνοι, γιατί σκότωσαν τον Πεισιστρατίδη Ίππαρχο (514 π.Χ.). Με την κατάρρευση της τυραννίδας (510 π.Χ.) τιμήθηκαν ως ελευθερωτές, οι ανδριάντες τους στήθηκαν στην αγορά και τους αποδίδονταν τιμές ηρώων.
17 μήπως …μηδίσουν: οι οπαδοί των Πεισιστρατιδών είχαν συγκροτήσει φιλοπερσικό μέτωπο και περίμεναν την κατάλληλη στιγμή για να δράσουν.
18 η πόλη σου θα είναι η πρώτη …: η Αθήνα πράγματι αναδείχτηκε πρώτη πόλη μετά τους Περσικούς πολέμους.
19 να πώς παρατάχτηκαν: θεωρείται βέβαιο ότι το σχέδιο της παράταξης ανήκε στον Μιλτιάδη, αν και ο Ηρόδοτος δεν το αναφέρει. Ήταν η πρώτη φορά που γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιήθηκε.
20 οι φυλές: η σειρά είχε καθοριστεί από τον Κλεισθένη, αλλά δεν γνωρίζουμε αν ήταν σταθερή. Την ημέρα της μάχης πρυτανεύουσα φυλή ήταν η Αιαντίς, στην οποία ανήκε και ο πολέμαρχος.
21 μέτωπο ίσο: δηλαδή ίδιου μήκους με των Περσών, με στόχο να αποφύγουν την κύκλωση από τους πενταπλάσιους σε αριθμό εχθρούς.
22 τρέχοντας: την πληροφορία αυτή τη συναντάμε και σε άλλα αρχαία κείμενα. Μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί τονίζουν ότι κάτι τέτοιο είναι δύσκολο. Μπορεί όμως να περιλαμβανόταν στο σχέδιο του Μιλτιάδη το τρέξιμο, ώστε να καλυφθεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα η απόσταση, πριν προλάβει να ετοιμαστεί το ιππικό (το οποίο τελικά δεν συμμετείχε στη μάχη).
23 οχτώ σταδίους: περίπου 1480 μέτρα.
24 μηδική στολή: οι Πέρσες είχαν υιοθετήσει τη στολή των Μήδων. Μπορείτε να περιγράψετε τις στολές και γενικότερα την ενδυμασία των Περσών με βάση τις εικόνες του βιβλίου σας;
25 «η μάχη τους… κράτησε ώρες πολλές»: αξιοσημείωτη είναι η λιτότητα του ύφους.
26 Σάκες: Σκύθες, επίλεκτο σώμα του περσικού στρατού· τους είχε στρατολογήσει ο Μαρδόνιος.
27 νικούσαν... έψαχναν: να σημειώσετε όλα τα ρήματα του κεφαλαίου 113 που βρίσκονται σε χρόνο παρατατικό και να συζητήσετε τη λειτουργία τους. Προσέξτε το υποκείμενό τους και συσχετίστε τα με την πρώτη φράση του κεφαλαίου.
28 φευγάλα τους: το σχέδιο του Μιλτιάδη, που περιγράφει εδώ ο Ηρόδοτος, και ο απόλυτος συγχρονισμός των κινήσεων που πέτυχαν οι Αθηναίοι εφαρμόζοντάς το έτρεψαν σε φυγή τους Πέρσες.
29 να βρουν φωτιά: ήθελαν να κάψουν τα πλοία των Περσών, για να εμποδίσουν τη φυγή τους.
30 Καλλίμαχος: αργότερα η σκηνή της μάχης παραστάθηκε σε ζωγραφική σύνθεση (τοιχογραφία ή πίνακα) της Ποικίλης Στοάς (στα ανατολικά του λόφου του Θησείου).
31 Κυνέγειρος: αδελφός του τραγικού ποιητή Αισχύλου, ο οποίος επίσης αγωνίστηκε στο Μαραθώνα. Η ηρωική πράξη του Κυνέγειρου παραστάθηκε στην Ποικίλη Στοά.
32 σκοτώθηκαν...: οι απώλειες των Περσών ήταν μικρές σε σχέση με τη δύναμη που διέθεταν, μεγάλες όμως αναλογικά με τη δύναμη των Αθηναίων. Όπως έδειξαν οι ανασκαφές, οι 192 νεκροί των Αθηναίων κάηκαν και ενταφιάστηκαν μαζί με τα κτερίσματα που είχαν φέρει οι συγγενείς τους. Η ταφή στο πεδίο της μάχης ήταν ένδειξη τιμής προς τους νεκρούς. Τα ονόματα των νεκρών είχαν χαραχτεί σε επιτύμβιες στήλες, μία για κάθε φυλή, που στήθηκαν στον τύμβο. Από εκεί μάλλον πήρε τα στοιχεία του ο Ηρόδοτος.
33 τον συμπολεμιστή του: φαίνεται περίεργο που το «φάντασμα» βοηθάει τους Πέρσες εναντίον των Ελλήνων. Σε άλλη πηγή βρίσκουμε πως βοηθάει τους Έλληνες.
34 βιασύνη: πράγματι διήνυσαν ταχύτατα την απόσταση, αφού, αν και βαριά οπλισμένοι, έκαναν μόνο μια ημέρα παραπάνω από τον ημεροδρόμο Φιλιππίδη.
35 κακό τέλος: είναι εκδήλωση της νέμεσης των θεών, αφού ο ήρωας έχει παρασυρθεί από την άτη και διαπράττει ύβρη· η τιμωρία του λοιπόν είναι βέβαιη. Ο Ηρόδοτος ίσως επειδή δεν θέλει να μείνουμε με την τελευταία αυτή εντύπωση για τον νικητή του Μαραθώνα, ανατρέχει στο παρελθόν και αφηγείται ένα από τα κατορθώματα του Μιλτιάδη: την κατάληψη της Λήμνου και την ένταξή της στην αθηναϊκή επικράτεια.
36 να τον σπρώξει στην καταστροφή: η Τιμώ παίζει εδώ το ρόλο του ἀλάστορος (ἀλάστωρ=εκδικητής, τιμωρός), ενεργεί όχι σαν άνθρωπος αλλά σαν όργανο των θεών. Ίσως μάλιστα να ήταν «φάσμα» (=φάντασμα). Οι άνθρωποι τότε πίστευαν στα «φάσματα» (όπως φαίνεται και στην αφήγηση του Επίζηλου).
37 επίγραμμα: σύντομο λυρικό ποίημα. Επιτύμβια ονομάζονταν τα επιγράμματα που χάραζαν στους τάφους.