Αρχαία Ιστορία (Α' Γυμνασίου) - Κεφάλαιο 10 - Απο τη Ρώμη στο Βυζάντιο

 

Λέξεις Κλειδιά: Βυζάντιο, Κωνσταντίνος, διάταγμα των Μεδιολάνων, Χριστιανισμός. 

 

 

ΚΕΦΑΛΑIΟ I'

ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒYΖΑΝΤΙΟ

Η «Ρωμαϊκή ειρήνη» είναι το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυχθεί, κατά τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ., ο Χριστιανισμός. Η γέννηση του Χριστού στη Βηθλεέμ της Ιουδαίας αποτελεί τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το Ευαγγέλιο, η διδασκαλία του Χριστού, διαδίδεται ταχύτατα. Οι απόστολοι του Χριστιανισμού, με κορυφαίο τον Παύλο, χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα στην επικοινωνία τους με τα πλήθη, γράφουν ελληνικά. Μέσα στους τρεις πρώτους αιώνες η Εκκλησία, που την ίδρυσαν οι απόστολοι, παρά τους διωγμούς εδραιώνεται. Την ίδια περίοδο, ιδίως κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ. η Ρώμη, αντιμέτωπη με δισεπίλυτα οικονομικά προβλήματα, αρχίζει να παρακμάζει. Προσπάθειες ανασυγκρότησης με τους λεγόμενους Ιλλυριούς αυτοκράτορες έχουν μερική επιτυχία. Το κέντρο βάρους της Αυτοκρατορίας μετατοπίζεται όλο και περισσότερο προς τον ανατολικό μεσογειακό χώρο, όπου το ελληνικό στοιχείο κυριαρχεί. Τέλος ο Κωνσταντίνος με το διάταγμα των Μεδιολάνων, που θεσπίζει την ανεξιθρησκία, και τη μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους στο Βυζάντιο μεταλλάσσει την πορεία της ιστορίας και θέτει τα θεμέλια για τη δημιουργία της Ελληνικής Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας.

1. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΕIΡΗΝΗ
Θεμελίωση της αυτοκρατορίας	Μετά την υποταγή της Αιγύπτου (30 π.Χ.) ο Οκταβιανός, μόνος κυρίαρχος στην πολιτική σκηνή της Ρώμης, θεμελιώνει έναν νέο τρόπο διακυβέρνησης, την Αυτοκρατορία. Η Σύγκλητος και οι εκκλησίες τού προσφέρουν τόσα αξιώματα και τίτλους ώστε γίνεται απόλυτος κυρίαρχος. Δέχεται την ονομασία του Αυγούστου (σεβαστός). Συγχρόνως με τη λήψη του αυτοκρατορικού αξιώματος καθίσταται αρχηγός του στρατού, νομοθετεί και απονέμει δικαιοσύνη. Τέλος με το αξίωμα του ποντίφηκα (αρχιερέα) ελέγχει τη θρησκευτική ζωή. Αν και τα όργανα του δημοκρατικού καθεστώτος (εκκλησίες, Σύγκλητος, άρχοντες) χάνουν την ουσιαστική τους δύναμη, ο Οκταβιανός τα αφήνει να υπάρχουν˙ φέρεται με ευγένεια προς τους συγκλητικούς και δεν τολμά να αναγορευθεί βασιλιάς. Μετά τον θάνατο του Οκταβιανού η ισχύς των αυτοκρατόρων αυξάνει. Αυτή στηρίζεται σε μια όλο και περισσότερο ανεπτυγμένη αυτοκρατορική διοικητική μηχανή, η οποία, στις γενικές της γραμμές, έμεινε αμετάβλητη μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ.
Η Ρωμαϊκή ειρήνη	Στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Τραϊανός (28-117 μ.Χ.) καταλαμβάνει τη Δακία και ορισμένες περιοχές προς την Ανατολή. Αλλά μετά τον θάνατό του οι διάδοχοί του δεν επιδιώκουν πια την επέκταση της αυτοκρατορίας. Τεράστια σε έκταση, η αυτοκρατορία εκτείνεται γύρω από τη Μεσόγειο και από την Αγγλία προς βορρά μέχρι την Άνω Αίγυπτο προς Νότο.
Η ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ Η κατοικία του βρισκόταν στον Παλατίνο λόφο και το μάλλον ταπεινό σπίτι του δεν διακρινόταν ούτε για το μέγεθος, ούτε για την πολυτέλειά του. Οι κίονες των στοών του, που άλλωστε ήταν λίγοι, ήταν πέτρινοι και στα διαμερίσματά του δεν υπήρχαν ούτε μάρμαρα ούτε πολύτιμα μωσαϊκά… Απεχθανόταν τα πελώρια και πολυτελή εξοχικά σπίτια και μάλιστα, όταν η εγγονή του Ιουλία έχτισε μερικά λαμπρά εξοχικά οικοδομήματα, διέταξε να τα κατεδαφίσουν… Στην τροφή του ήταν λιτός και τα γούστα του ήταν μάλλον λαϊκά. Αυτά που αγαπούσε ήταν το σπιτικό ψωμί, τα ψάρια, το αγελαδίσιο τυρί και τα φρέσκα σύκα. Σουητόνιος, Βίος των δώδεκα καισάρων, Αύγουστος LXXII – LXXVI. (Μετ. Β.Σ.)
Χάρτης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. Κάνε τη σύγκριση με το κράτος του Αλεξάνδρου.
ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΤΟΥ 1ΟΥ ΚΑΙ 2ΟΥ ΑΙΩΝΑ Μ.Χ. Ο οίκος του Αυγούστου Οκταβιανός 27 π.Χ.-14 μ.Χ. Τιβέριος 14 μ.Χ.-37 μ.Χ. Καλιγούλας 37 μ.Χ.-41 μ.Χ. Κλαύδιος 41 μ.Χ.-54 μ.Χ. Νέρων 54 μ.Χ.-68 μ.Χ. Ο οίκος των Φλαβίων Βεσπασιανός 69 μ.Χ.-79 μ.Χ. Τίτος 79 μ.Χ.-81μ.Χ. Δομιτιανός 81 μ.Χ.-96 μ.Χ. Νέρβας 96 μ.Χ.-98 μ.Χ. Τραϊανός 98 μ.Χ.-117 μ.Χ. Αδριανός 117 μ.Χ.-138μ.Χ. Ο οίκος των θετών αυτοκρατόρων Αντωνίνος 138 μ.Χ.-161μ.Χ. Μάρκος Αυρήλιος 161 μ.Χ.-180 μ.Χ.
	Οι επαρχίες διοικούνται από κυβερνήτες οι οποίοι ορίζονται από τον αυτοκράτορα. Κάθε κυβερνήτης βοηθείται στο έργο του από έναν αριθμό κρατικών υπαλλήλων. Ο στρατός, ο οποίος εξασφαλίζει την τάξη και την ασφάλεια, συγκροτείται από περίπου 400.000 μισθοφόρους στρατιώτες και διαιρείται σε τριάντα λεγεώνες. Οι λεγεώνες είναι εγκατεστημένες στα άκρα (σύνορα), για να προστατεύουν τον ρωμαϊκό κόσμο από τις εχθρικές επιδρομές. Στον 2ο αιώνα μ.Χ. οι κατακτημένες περιοχές ζουν ειρηνικά. Η Ρώμη εξασφαλίζει την άμυνα της Αυτοκρατορίας και, στο εσωτερικό των επαρχιών, η παρουσία της θέτει τέρμα στους πολέμους που έφερναν αντιμέτωπους τους λαούς πριν από την κατάκτηση. Οι επαρχίες ευημερούν. Οι κυβερνήτες ελέγχονται στενά από τον αυτοκράτορα ή τη Σύγκλητο, γεγονός το οποίο περιορίζει τις αυθαιρεσίες τους. Η Ρώμη ανοίγει λιμάνια, κατασκευάζει θαυμάσιους λιθόστρωτους δρόμους και έτσι συντελεί στην ανάπτυξη του εμπορίου. Η παραγωγή αυξάνει και κάθε επαρχία αρχίζει να ειδικεύεται σε μια συγκεκριμένη εντατική παραγωγή, όπως εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου, μικροτεχνία, ναυπηγική, υφαντική, γεωργία ή κτηνοτροφία.
Η αυτονομία των πόλεων	Η Ρώμη αφήνει στις πόλεις της Αυτοκρατορίας μια σχετική αυτονομία. Επιπλέον ολοένα και περισσότεροι επαρχιώτες αποκτούν το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη. Οι άνθρωποι κινούνται ελεύθερα, μαζί και οι ιδέες, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι τρόποι. Ένας συγκρητισμός σκέψεων και εμπειριών επικρατεί. Η περίοδος αυτή σφραγίζεται με τη Ρωμαϊκή ειρήνη. Στους κόλπους των κατακτημένων λαών γεννιέται η εντύπωση ότι η προσωπικότητά τους γίνεται σεβαστή. Άμεσο αποτέλεσμα: οι εξεγέρσεις εναντίον της ρωμαϊκής κυριαρχίας να είναι σπάνιες.
ΕΝΑΣ ΥΜΝΟΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ Ονομάσαμε ρωμαίους πολίτες τους πιο θαρραλέους, τους πιο προικισμένους, τους πιο ριψοκίνδυνους. Όλος ο κόσμος γιορτάζει. Εγκατέλειψε τα όπλα του πολέμου και στράφηκε προς τη χαρά της ζωής. Ανάμεσα στις πόλεις δεν υπάρχει πια άλλη αντιδικία παρά ποια θα γίνει πλουσιότερη σε γυμναστήρια, σε κρήνες, σε στοές, σε ναούς, σε εργαστήρια. Ας δώσουν οι θεοί ώστε η Αυτοκρατορία να διαρκέσει αιώνια. Αίλιος Αριστείδης, Ρώμης εγκώμιον. (Μετ. Β.Σ.)
	Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Γιατί η πολιτική των Ρωμαίων αυτοκρατόρων να παρέχουν σχετική αυτονομία στις επαρχίες θεωρείται επιτυχημένη; 2. Ανάμεσα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και στο κράτος του Μεγάλου Αλέξανδρου υπάρχουν αρκετές ομοιότητες. Να τις βρείτε. 3. Γιατί η ελεύθερη διακίνηση των ανθρώπων και των ιδεών αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της Ρωμαϊκής ειρήνης;

2. Ο ΧΡIΣΤΟΣ ΚΑI Η ΔIΔΑΣΚΑΛIΑ ΤΟY. Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΚΛΗΣIΑ
Ο Χριστός και η διδασκαλία του	Στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. η Παλαιστίνη, η οποία κατοικείται από Εβραίους, βρίσκεται κάτω από τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Ορισμένοι Εβραίοι περιμένουν με ανυπομονησία τον ερχομό του Μεσσία, ο οποίος θα τους απελευθερώσει από το ρωμαϊκό ζυγό και θα αναστήσει το κράτος του Ισραήλ. Η Γέννηση του Χριστού στη Βηθλεέμ της Ιουδαίας κατά τα χρόνια της βασιλείας του Αυγούστου (5/4 π.Χ.) σηματοδοτεί μια νέα φάση στην πορεία της ιστορίας και θέτει τις βάσεις για μια νέα θρησκεία. Το κήρυγμα της νέας θρησκείας αποτελεί αληθινή επανάσταση για τις συνθήκες που επικρατούσαν στον τότε γνωστό κόσμο. Ο Χριστιανισμός, μεταξύ άλλων, διακηρύσσει την ισότητα μεταξύ κυρίων και δούλων, ανδρών και γυναικών, Ελλήνων και «βαρβάρων» ενώπιον του Θεού. Γι’ αυτό η νέα θρησκεία αποκτά σύντομα πολλούς πιστούς, καθώς προσφέρει ελπίδα και για κοινωνική ελευθερία.
Η γέννηση του Χριστού. Τοιχογραφία Περιβλέπτου Μυστρά
Η ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ, ΕΝΑ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ 35 μ.Χ. Θεμελιωμένη, γύρω στο 300 π.Χ. από τον Σέλευκο τον Νικάτορα, τον πρώτο από τους Σελευκίδες βασιλείς, η Αντιόχεια ήταν η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας τους, που εκτεινόταν από τη Μεσόγειο θάλασσα μέχρι τον Ινδό ποταμό. Όταν την κατέλαβαν οι Ρωμαίοι την ανακήρυξαν σε ελεύθερη πόλη που την κυβερνούσε μια εκκλησία του δήμου, ένα συμβούλιο προυχόντων και ορισμένοι εκλεγμένοι αξιωματούχοι. Οι Ρωμαίοι της έδωσαν ένα πλήθος προνόμια και τη στόλισαν με λαμπρά οικοδομήματα. Την κατέστησαν το κέντρο της ελληνιστικής Ανατολής. Ο πληθυσμός της ήταν ίσος με αυτόν της Αλεξάνδρειας. Η εβραϊκή κοινότητα ήταν εκεί πολυάνθρωπη όχι μόνο του λόγω μεγέθους της πόλης, αλλά κυρίως γιατί τόσο οι Σελευκίδες βασιλείς όσο και οι Ρωμαίοι επέτρεπαν στους Εβραίους να ζουν ειρηνικά. Οι Έλληνες είχαν στενές σχέσεις με την εβραϊκή κοινότητα, παρακολουθούσαν τις θρησκευτικές τελετές της και σχεδόν αποτελούσαν, κατά κάποιο τρόπο, ένα παράρτημά της. M. CLÉVENOT, Les homes de la fraternité, Παρίσι, 1981, σ. 96 (Μετ. Β.Σ.)
	Ο Χριστός γεννήθηκε μέσα στους κόλπους του εβραϊκού λαού, τήρησε τον νόμο, χρησιμοποίησε στα κηρύγματά του τη γλώσσα του λαού του, την αραμαϊκή, Ιουδαίοι ήταν οι μαθητές του και τα πλήθη που τον ακολουθούσαν. Όμως το πνεύμα της διδασκαλίας του ξεπερνούσε τα όρια του Ισραήλ και απευθυνόταν προς ολόκληρη την οικουμένη.
Η πρώτη εκκλησία	Μετά το σταυρικό θάνατο του Χριστού οι μαθητές του, με κορυφαία φυσιογνωμία τον Πέτρο, σχηματίζουν στην Ιερουσαλήμ μια μικρή κοινότητα πιστών. Τα μέλη της κοινότητας αυτής διακηρύττουν ότι ο Χριστός ήταν ο αναμενόμενος Μεσσίας, αυτός που είχαν προαναγγείλει οι προφήτες. Γρήγορα όμως ο μικρός αυτός, καθαρά ιουδαϊκός πυρήνας διευρύνεται με ένα πλήθος εξελληνισθέντων Εβραίων της διασποράς οι οποίοι σιγά-σιγά αποτελούν την πλειονότητα μέσα στη χριστιανική κοινότητα της Ιερουσαλήμ. Μιλούν ελληνικά και είναι διαποτισμένοι από την ελληνική παιδεία. Αυτοί έδωσαν στην πρώτη χριστιανική κοινότητα το ελληνικό όνομα Εκκλησία, όρος που σήμαινε, σε κάθε ελληνική πόλη, την συνάθροιση των πολιτών.
Οι Χριστιανοί	Αργότερα πολλοί οπαδοί του Χριστού για να αποφύγουν διώξεις καταφεύγουν στην Αντιόχεια. Εκεί, στην πολυάνθρωπη εξελληνισμένη μητρόπολη, συναντούν πολλούς ανθρώπους πρόθυμους να ακούσουν το κήρυγμά τους. Ο λαός της Αντιόχειας για πρώτη φορά ονομάζει τους πιστούς του Χριστού «Χριστιανούς». Έτσι, με αυτό το αντιοχειανής προέλευσης όνομα, οι «Χριστιανοί» εισέρχονται στην ιστορία με κοσμοϊστορικές συνέπειες. Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Μελετήστε προσεκτικά το παράθεμα για την Αντιόχεια και σημειώστε τους λόγους οι οποίοι την έκαναν κέντρο του Χριστιανισμού. 2. Η επίδραση του ελληνικού πνεύματος στα πρώτα βήματα της χριστιανικής κοινότητας είναι έντονη. Τι το αποδεικνύει;

3. Η ΔIΑΔΟΣΗ ΤΟY ΧΡIΣΤIΑΝIΣΜΟY
Οι Χριστιανοί μάρτυρες στην Αρένα.Πίνακας του Jean-Louis Gérome. Πινακοθήκη Βαλτιμόρης. Τι σου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση από τον πίνακα;
Ο Παύλος	Η εμφάνιση του Παύλου στο προσκήνιο της χριστιανικής δραστηριότητας σηματοδοτεί το αληθινό άνοιγμα του Χριστιανισμού προς τους Έλληνες και μέσω αυτών προς όλους τους λαούς της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Παύλος, με το εβραϊκό όνομα Σαούλ, γόνος εύπορης εξελληνισμένης εβραϊκής οικογένειας της Ταρσού της Κιλικίας, στην αρχή είχε διακριθεί ως φανατικός αντίπαλος του Χριστιανισμού, όμως αργότερα μεταβάλλεται σε φλογερό κήρυκα της διδασκαλίας του Χριστού και θέτει ως μοναδικό στόχο της ζωής του τη διάδοσή της στα έθνη. Ο Παύλος, Ρωμαίος πολίτης ο ίδιος, στις τρεις διαδοχικές αποστολικές περιοδείες του στην Κύπρο, τη Μικρά Ασία και την Ελλάδα (45-60 μ.Χ.), χρησιμοποιεί την ελληνική γλώσσα στα κηρύγματα και τις επιστολές του, οικειοποιείται ιδέες της ελληνικής φιλοσοφίας και κάνει την ελληνική σκέψη μέσο επικοινωνίας και εργαλείο της προσπάθειάς του για τη διάδοση του λόγου του Χριστού στην οικουμένη. Ο Παύλος, δέσμιος, οδηγείται στη Ρώμη το 61 μ.Χ. Εκεί θα θανατωθεί το 64 μ.Χ. κατά τον διωγμό των Χριστιανών, όταν αυτοκράτορας της Ρώμης ήταν ο Νέρωνας.
Ο ΠΛΙΝΙΟΣ Ο ΝΕΟΤΕΡΟΣ, ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ, ΠΛΗΡΟΦΟΡΕΙ ΤΟΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΤΡΑΪΑΝΟ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ. Όλο τους το λάθος, ή η πλάνη τους, περιορίζεται στο ότι συνηθίζουν να συγκεντρώνονται μια καθορισμένη ημέρα πριν από την ανατολή του ήλιου, να ψάλλουν έναν ύμνο προς τον Χριστό, να δεσμεύονται με όρκο ότι δεν θα διαπράξουν κανένα αδίκημα, όπως κλοπή, ληστεία, μοιχεία_ ακόμη δεσμεύονται να μην παραβούν τον όρκο που έδωσαν και να μην αρνούνται, όταν καλούνται, να καταθέσουν ενώπιον της δικαιοσύνης. Μετά από αυτό συνηθίζουν να λαμβάνουν την τροφή τους η οποία, ανεξάρτητα από ό,τι λέγεται, είναι συνηθισμένη και αθώα. Η υπόθεση φαίνεται αξιοπρόσεκτη και σου την αναφέρω γιατί αφορά ένα πλήθος ανθρώπων. Πλήθη κάθε ηλικίας, κάθε κοινωνικής τάξης, και των δύο φύλων, στις πόλεις και τα χωριά έχουν μολυνθεί από αυτή τη δοξασία. Νομίζω όμως ότι μπορούμε να την περιορίσουμε και να την εξαλείψουμε. Πλίνιος ο νεότερος, Επιστολές, X, XCVI – XCVII (Μετ. Β.Σ.) Η επιστολή γράφτηκε περί το 111 μ.Χ. Τι συμπέρασμα βγάζουμε για τη διάδοση του Χριστιανισμού στη Μικρά Ασία;
Η διάδοση του Χριστιανισμού	Η νέα θρησκεία είναι φορέας πραότητας και παρηγοριάς. Αυτός είναι ο λόγος που κερδίζει οπαδούς σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας. Κυρίως ο Χριστιανισμός προσελκύει αρχικά τους φτωχούς πληθυσμούς των μεγάλων πόλεων. Η ύπαιθρος, περισσότερο δεμένη με τις παραδόσεις, παραμένει, για πολύ, πιστή στην αρχαία θρησκεία. Σιγά-σιγά όμως ο Χριστιανισμός αποκτά οπαδούς και ανάμεσα στους ανώτερους οικονομικούς, πνευματικούς και διοικητικούς κύκλους και μερικές φορές αγγίζει και μέλη του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος.
Η οργάνωση της Εκκλησίας	Στο μεταξύ η Εκκλησία, η οποία δρα μέσα στο ρωμαϊκό κράτος, καθορίζει τη διοικητική της οργάνωση σύμφωνα με την οργάνωση του κράτους. Σε κάθε διοικητική μονάδα αντιστοιχεί μια επισκοπή με το δικό της επίσκοπο, ο οποίος εκλέγεται από το λαό και έχει ως έργο την πνευματική καθοδήγηση της τοπικής εκκλησίας. Ήδη στα τέλη του 2ου αιώνα στην ανατολική περιοχή της Αυτοκρατορίας οι Χριστιανοί αποτελούν την πλειονότητα των κατοίκων και η δράση της Εκκλησίας αγκαλιάζει τους τομείς της εκπαίδευσης, της κοινωνικής πρόνοιας και, συχνά, της οικονομικής διαχείρισης.
Οι διωγμοί Οι κατακόμβες της Πρίσκιλας Ρώμη, 3ος αιώνας μ.Χ.. Κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού οι πιστοί της Ρώμης θάβονταν σε υπόγεια κοιμητήρια, τις κατακόμβες. Σ’ αυτές τελούσαν και τις λατρευτικές τους τελετές.	Αντίθετοι με τα θεάματα οι Χριστιανοί αποφεύγουν την επιδεικτική δημόσια ζωή. Για να αποφύγουν την επαφή με τους οπαδούς της αρχαίας θρησκείας τελούν μυστικά τις λατρευτικές εκδηλώσεις τους. Αυτό τους καθιστά ύποπτους. Ακόμη η αντίθεσή τους στη λατρεία του αυτοκράτορα εμφανίζεται επικίνδυνη για την ενότητα του κράτους. Όχι και τόσο συστηματικοί κατά τους δύο πρώτους αιώνες, οι διωγμοί κατά των Χριστιανών γενικεύονται και γίνονται φοβεροί κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ. Ο Δέκιος (249-251) και ο Διοκλητιανός (284-305) εξαπολύουν τους φοβερότερους διωγμούς κατά των Χριστιανών σε όλη την έκταση της Αυτοκρατορίας. Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Ποιος ο ρόλος του Παύλου στη διάδοση του Χριστιανισμού; 2. Πώς, κατά τη γνώμη σας, βοήθησε η ελληνική γλώσσα στη διάδοση του Χριστιανισμού; 3. Γιατί, κυρίως, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες καταδίωξαν τους Χριστιανούς;
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ: 64 μ.Χ. (Μία φήμη απέδιδε στο Νέρωνα την πυρπόληση της Ρώμης). Για να διαλύσει αυτή τη φήμη ο Νέρων εφεύρε υποθετικούς ενόχους και υπέβαλε σε φρικτά βασανιστήρια αυτούς που το πλήθος μισούσε και τους ονόμαζε Χριστιανούς. Αυτό το όνομα προέρχεται από το Χριστό, τον οποίο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Τιβερίου ο ανθύπατος Πόντιος Πιλάτος θανάτωσε. Εξουθενωμένη προσωρινά, αυτή η νέα θρησκεία αναγεννήθηκε όχι μόνο στην Ιουδαία, όπου το κακό είχε γεννηθεί, αλλά ακόμη και μέσα στη Ρώμη, όπου, ό,τι το σιχαμερό και βρωμερό υπάρχει στον κόσμο, συρρέει και βρίσκει άφθονη πελατεία. Άρχισαν στην αρχή να συλλαμβάνουν αυτούς που διακήρυτταν την πίστη τους. Ύστερα, στηριζόμενοι στις ομολογίες των πρώτων, συνέλαβαν ένα πλήθος άλλων όχι τόσο γιατί θεωρούνταν ένοχοι για την πυρκαγιά, αλλά περισσότερο για την πίστη τους. Δεν αρκέστηκαν να τους θανατώσουν. Τους έντυναν με δέρματα ζώων και τους άφηναν να τους ξεσκίζουν τα σκυλιά. Άλλους τους έδεναν σε σταυρούς, τους περιέλουζαν με εύφλεκτο υγρό και, κατά το βράδυ, τους έβαζαν φωτιά και σαν πυρσοί φώτιζαν τα σκοτάδια. Τάκιτος, Χρονικά, XV, XLIV (Μετ. Β.Σ.) Ο Τάκιτος είναι Ρωμαίος ιστορικός. Σας κάνει εντύπωση η αντικειμενικότητά του;

4. 3ος ΑIΩΝΑΣ Μ.Χ. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑYΤΟΚΡΑΤΟΡIΑ ΣΕ ΚΡIΣΗ.
Η μεγάλη κρίση του ρωμαϊκού κράτους Μαρμάρινη προτομή Διοκλητιανού (Κων/λη, Αρχαιολογικό Μουσείο).	Το ρωμαϊκό κράτος, μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου εισέρχεται σε περίοδο μεγάλης κρίσης. Η κατάρρευση της οικονομίας παραλύει τους κρατικούς μηχανισμούς. Το πρόβλημα της διαδοχής στο αυτοκρατορικό αξίωμα, που στη Ρώμη δεν είχε λυθεί ποτέ επαρκώς, δίνει την ευκαιρία στην αυτοκρατορική φρουρά, τους Πραιτωριανούς, και στα στρατεύματα της επαρχίας να επιβάλλουν τον υποψήφιο της προτίμησής τους κάθε φορά που τίθεται θέμα διαδοχής. Το αποτέλεσμα: η επικράτηση πλήρους αναρχίας. Οι αυτοκράτορες διαδέχονται ο ένας τον άλλο. Η κρατική εξουσία καταρρέει και μαζί της καταρρέουν όλοι οι κρατικοί θεσμοί. Οι εξωτερικοί εχθροί εκμεταλλεύονται και αυτοί το εσωτερικό χάος, διασπούν τα οχυρωμένα σύνορα και εισβάλλουν στα εδάφη της Αυτοκρατορίας.
Ο Διοκλητιανός και η Τετραρχία Η Τετραρχία. Βενετία: Βασιλική Αγίου Μάρκου	Στην κρίσιμη αυτή για την Αυτοκρατορία ιστορική στιγμή μια σειρά στρατιωτικών ιλλυρικής καταγωγής που αναγορεύθηκαν αυτοκράτορες από τα στρατεύματά τους με κορυφαίο τον Διοκλητιανό (284-305) πετυχαίνουν, με σειρά μεταρρυθμίσεων, την ανόρθωση του κράτους. Ο Διοκλητιανός συνειδητοποίησε ότι η Αυτοκρατορία, επικίνδυνα εκτεθειμένη στις επιθέσεις των «βαρβάρων», δεν είναι δυνατόν να κυβερνάται από έναν μόνο άνδρα. Για να αποφύγει την οριστική κατάρρευση της Αυτοκρατορίας ο Διοκλητιανός αποφασίζει να μοιραστεί την εξουσία μ’ έναν πιστό σ’ αυτόν στρατιωτικό, τον Μαξιμίνο, ο οποίος έλαβε τον τίτλο του αυγούστου. Το 293 ο Διοκλητιανός κάνει ένα ακόμη βήμα προς τον καταμερισμό της εξουσίας. Καθένας από τους δύο αυγούστους προσλαμβάνει έναν βοηθό, ο οποίος θα ασκεί πλήρη εξουσία στην περιοχή του και θα φέρει τον τίτλο του καίσαρα. Έτσι η Αυτοκρατορία διοικείται πια από μια Τετραρχία, της οποίας ο Διοκλητιανός είναι καθοδηγητής. Η Ρώμη, θεωρητικά, παραμένει η πρωτεύουσα του κράτους, όμως οι τετράρχες έχουν την έδρα τους σε άλλες πόλεις.
ΕΝΑΣ ΝΕΟΤΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΙ ΤΟ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟ. Ο Διοκλητιανός έδειχνε πάντοτε το θάρρος που απαιτούσαν τόσο η εξουσία, όσο και οι περιστάσεις˙ αλλά δεν διακρίνουμε σ’ αυτόν αυτή την ορμή για τα μεγάλα, αυτή τη γενναιότητα ενός ήρωα ο οποίος, φλεγόμενος από την επιθυμία να αφήσει ένα όνομα, αψηφά τους κινδύνους, περιφρονεί τα τεχνάσματα και εξαναγκάζει τους όμοιούς του να παραδεχτούν την υπεροχή του. Οι αρετές του Διοκλητιανού ήταν περισσότερο χρήσιμες παρά απαστράπτουσες. Τον διέκρινε μια δυνατή σκέψη, διαμορφωμένη από την πείρα και από μια βαθιά μελέτη των ανθρώπινων πραγμάτων. Μια δεξιότητα στις επιλογές και μια επιμέλεια στις υποχρεώσεις, ένας συνδυασμός οικονομίας και γενναιοδωρίας, αυστηρότητας και αγαθότητας, κρυψίνοιας και αυθορμητισμού ήταν τα κύρια στοιχεία του χαρακτήρα του Διοκλητιανού. E. Gibbon, The history of the Decline and Fall of the Roman Empire, σ. 261 (Μετ. Β.Σ.)
ΑΡΤΟΣ ΚΑΙ ΘΕΑΜΑΤΑ: ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΑΠΟΛΑΥΣΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΟΧΛΟΥ Από τότε που δεν υπάρχουν πια ψήφοι για πούλημα, αυτός που άλλοτε μοίραζε την εξουσία, τα αξιώματα, τις λεγεώνες, αυτός ο απογοητευμένος λαός δεν εύχεται πια, μ’ ένα ανήσυχο πάθος, παρά να έχει δύο μόνο πράγματα: άρτον και θεάματα. Ιουβενάλης, Σάτιρες, Χ, 77-81 (Μετ. Β.Σ.)
	Ο Διοκλητιανός μετέφερε την έδρα του στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, σε περιοχή όπου κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο και ο ελληνικός τρόπος ζωής. Ουσιαστικά δέχεται ότι το ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας, πολυανθρωπότερο από το δυτικό, ήταν και οικονομικά ευρωστότερο. Όμως το ανατολικό τμήμα ανήκει στη σφαίρα επιρροής του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας. Έτσι, σιγά-σιγά, το δυναμικό ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μεταβάλλεται σε ελληνικό. Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Ποιες είναι οι κύριες αιτίες της κρίσης του ρωμαϊκού κράτους κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ.; 2. Τι οδήγησε τον Διοκλητιανό στη συγκρότηση της Τετραρχίας; 3. Τι δείχνει η εγκατάσταση του Διοκλητιανού στη Νικομήδεια;

5. ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ: Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΟΦΗ
	Η Τετραρχία ήταν ένα σύστημα πολύπλοκο, δύσκολα επιβιώσιμο. Μετά την παραίτηση του Διοκλητιανού (305 μ.Χ.) ακολουθεί περίοδος σύγχυσης, αναταραχής και συγκρούσεων. Για την εξουσία και τον τίτλο του αυγούστου στη Δύση συγκρούονται ο Κωνσταντίνος και ο Μαξέντιος. Ο Κωνσταντίνος, στην κρίσιμη φάση του αγώνα του εναντίον του Μαξέντιου, στρέφεται προς τους Χριστιανούς. Μετά τη νίκη του στη Μουλβία γέφυρα και τον θάνατο του Μαξέντιου (312 μ.Χ.), ο Κωνσταντίνος, αύγουστος στη Δύση, εκδίδει, τον Φεβρουάριο του 313 το Διάταγμα των Μεδιολάνων , το οποίο αποτελεί μια αποφασιστική καμπή στην ιστορία των σχέσεων της Χριστιανικής Εκκλησίας και του Ρωμαϊκού Κράτους. Το Διάταγμα κηρύσσει την απόλυτη ελευθερία της κάθε θρησκευτικής λατρείας στα εδάφη της Αυτοκρατορίας, χωρίς να κάνει καμία διάκριση ανάμεσα σε Χριστιανούς σε οπαδούς άλλων θρησκειών. Λίγο αργότερα ο αύγουστος της Ανατολής Λικίνιος συνυπέγραψε το Διάταγμα στη Νικομήδεια και τίθεται συγχρόνως σε ισχύ και στα δύο τμήματα της Αυτοκρατορίας. Το 324 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος εξουδετερώνει τον Λικίνιο και γίνεται απόλυτος κύριος της Αυτοκρατορίας. Τότε αποφασίζει να μεταφέρει την πρωτεύουσα του κράτους από τη Ρώμη σε μια νέα πόλη που θα έχτιζε στις όχθες του Βοσπόρου, στη θέση της αρχαίας αποικίας των Μεγαρέων, Βυζάντιο. Η ιδέα της μεταφοράς της πρωτεύουσας προΰπήρχε ως ανάγκη διοικητική. Η επιλογή της θέσης του Βυζαντίου οφειλόταν, ασφαλώς, στα στρατηγικά και γεωγραφικά πλεονεκτήματά της. Οι εργασίες για τη θεμελίωση της νέας πόλης άρχισαν τον Νοέμβριο του 324 και η καινούργια πρωτεύουσα ονομάστηκε Νέα Ρώμη. Ποτέ όμως η ονομασία αυτή δε χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα, γιατί γρήγορα αντικαταστάθηκε από το όνομα Κωνσταντινούπολις. Τα εγκαίνια τελέστηκαν στις 11 Μαίου 330 μ.Χ. Από τότε αρχίζει η ιστορία της Κωνσταντινούπολης και, ουσιαστικά, της Ελληνικής Ανατολικής Αυτοκρατορίας, της λεγόμενης Βυζαντινής. Ο Κωνσταντίνος, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας, πίστευε ότι θα αναγεννήσει το ρωμαϊκό κράτος. Χωρίς να το υποπτεύεται θεμελίωσε μια ελληνική αυτοκρατορία.
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΡΕΦΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ (28 Οκτωβρίου 312 μ. Χ.) Η παλαιά και η νέα Ρώμη. Δίπτυχο από ελεφαντόδοντο του 5ου μ.Χ. αιώνα. Προσωποποιούνται η Ρώμη και η Κωσταντινούπολη (Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της τέχνης). Πορτρέτο του Κωνσταντίνου. (Ρώμη: Palazzo dei Conservatori) Ο Κωνσταντίνος έλαβε θεϊκό μήνυμα, κατά τον ύπνο του, να χαράξει στις ασπίδες των στρατιωτών του το σημάδι του Θεού και μετά να αρχίσει τη μάχη. Yπάκουσε και χάραξε το όνομα του Χριστού με ένα Χ. Δυναμωμένος μ’ αυτό το σύμβολο ο στρατός ορμά στη μάχη… Ο αγώνας είναι λυσσαλέος και το χέρι του Θεού απλώνεται πάνω στη μάχη. Ο στρατός του Μαξέντιου υποχωρεί. Ο ίδιος εγκαταλείπει τη μάχη και καταφεύγει στη γέφυρα. Αποκόπτεται από τους στρατιώτες του. Παρασυρμένος από τον όγκο των φυγάδων ρίχνεται στον Τίβερη και πνίγεται. Αυτός ο φρικτός πόλεμος είχε, επιτέλους, τελειώσει. Λακτάντιος, De mortibus persecutorum, 44 (Μετ. Β.Σ.)
ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ: ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ, 313 μ.Χ. (Προοίμιο) Ευρισκόμενοι στο Μιλάνο, εγώ ο Αύγουστος Κωνσταντίνος και εγώ ο Αύγουστος Λικίνιος, κάτω από καλούς οιωνούς και αναζητούντες με φροντίδα κάθε τι που θα απέβλεπε στο γενικό καλό… πιστέψαμε ότι έπρεπε να τακτοποιήσουμε όλα εκείνα τα οποία αφορούν στην οφειλόμενη λατρεία προς το Θείον και να παραχωρήσουμε στους Χριστιανούς και σε όλους τους υπηκόους μας την ελεύθερη άσκηση των λατρευτικών τους καθηκόντων στη θρησκεία της επιλογής τους. Είθε, επομένως, το Θείον, στην ουράνια κατοικία του, να εκδηλώσει την ικανοποίησή του και να στείλει τις χάρες του και σε μας και στους λαούς που ζουν υπό την εξουσία μας. Λακτάντιος, De mortibus persecutorum 47 (Μετ. Β.Σ.)
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΟΝΟΚΡΑΤΟΡΑΣ (324 μ.Χ.) Ενώ ο Λικίνιος ήταν νεκρός, ο μεγάλος νικητής Κωνσταντίνος, λάμποντας με όλες τις αρετές που του χάρισε η ευσέβεια… ξανάπαιρνε την Ανατολή που ήταν κτήμα του και αποκαθιστούσε τη μόνη αυτοκρατορία των Ρωμαίων στην οικουμενικότητά της, όπως ήταν άλλοτε. Από το σημείο που ανατέλλει ο ήλιος, ολόκληρη η γη, και προς τις δύο κατευθύνσεις, από το βοριά μέχρι το νοτιά και μέχρι τα ακρότατα σημεία της δύσης, οδηγήθηκε κάτω από την ειρηνική ηγεμονία του. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική ιστορία, 10, 9, 6 (Μετ. Β.Σ.)
	Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 1. Με βάση τον χάρτη προσδιορίστε τα στρατηγικά και γεωγραφικά πλεονεκτήματα της Κωνσταντινούπολης σε σχέση με τη Ρώμη. 2. Τι, κατά τη γνώμη σας, οδήγησε τον Κωνσταντίνο να στραφεί προς τους Χριστιανούς; 3. Γιατί το Διάταγμα των Μεδιολάνων χαρακτηρίζεται ως καμπή στην ιστορία του ρωμαϊκού κράτους αλλά και της Χριστιανικής Εκκλησίας; Άσκηση αυτοαξιολόγησης Συνδέστε με μια γραμμή τις λέξεις που σχετίζονται μεταξύ τους. Χριστός Παύλος Πέτρος Τετραρχία Νέα Ρώμη Λικίνιος Μεδιόλανα Αντιόχεια Εκκλησία Διοκλητιανός επίσκοπος Χριστιανοί Βηθλεέμ Ταρσός Ιερουσαλήμ Αύγουστος Κωνσταντίνος ανεξιθρησκία
ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Η Ρωμαϊκή ειρήνη, έργο των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, δημιούργησε στην έκταση της αυτοκρατορίας πρωτοφανείς συνθήκες ελεύθερης διακίνησης ανθρώπων, ιδεών, θρησκειών και ηθών. Ο Χριστιανισμός, η ίδρυση της Εκκλησίας και η εδραίωσή της μέσα στο πλαίσιο του ρωμαϊκού κράτους από τον 1ο μέχρι και τον 3ο αιώνα μ.Χ. διαφοροποιεί βαθύτατα την Αυτοκρατορία. Ο 3ος αιώνας μ.Χ. σφραγίζεται από μια βαθύτατη οικονομική, κοινωνική και θεσμική κρίση η οποία κλονίζει το ρωμαϊκό κράτος. Οι Ιλλυριοί αυτοκράτορες και ιδίως ο Διοκλητιανός επιχειρούν να ανορθώσουν την Αυτοκρατορία της οποίας το κέντρο βάρους στρέφεται όλο και περισσότερο προς την Ανατολή. Τελικά ο Κωνσταντίνος κηρύσσει την ανεξιθρησκία στο κράτος και μεταφέρει την πρωτεύουσά του από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη.