Αρχαία Α' Γυμνασίου: Ενότητα 1 - Το ταξίδι των λέξεων στο χρόνο

Διαδραστικό μάθημα 1ης ενότητας

Ανάλυση 1ης ενότητας

Η νέα ελληνική γλώσσα προήλθε από την αρχαία ελληνική και είναι αποτέλεσμα συνεχούς εξέλιξης μέσα στους αιώνες. Η συγγένεια της αρχαίας και της νέας ελληνικής είναι σαφής, αρκεί να δούμε πόσες λέξεις, καταλήξεις, σημασίες κ.ά. της αρχαίας γλώσσας επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας ή πόσες φράσεις αρχαίες και αρχαιοπρεπείς λόγιες χρησιμοποιούνται σήμερα στο γραπτό ή προφορικό λόγο της νέας ελληνικής. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

 Το κείμενο και η μετάφρασή του

νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ	η πνευματική υγεία συνδέεται με την σωματική
εὖ ἀγωνίζεσθαι	το να αγωνίζεσαι όπως πρέπει
πὺξ λὰξ	με γροθιές και με κλοτσιές
κύκνειον ἄσμα	το τελευταίο έργο κάποιου δημιουργού
δημοσίᾳ δαπάνη	με έξοδα του κράτους
τὰ παιδία παίζει	τα παιδιά παίζουν
γνῶθι σαυτὸν	γνώριζε τον ευατό σου
ἔπεα πτερόεντα	λόγια που πετούν
τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ	το να κάνεις δυο φορές το ίδιο λάθος δε χαρακτηρίζει σοφό άνθρωπο
εὕρηκα! εὕρηκα!	βρήκα, βρήκα
εὖ ζῆν	ζωή με ηθικές και πνευματικές αξίες
μολὼν λαβὲ	έλα να τα πάρεις (τα όπλα)
μὴ μου ἅπτου	μη μ’ αγγίζεις
καινὰ δαιμόνια	νέες ιδέες
στήλη ἅλατος	στήλη από αλάτι, ακίνητος
ἆρον ἆρον	πολύ βιαστικά
ἀπὸ μηχανῆς θεὸς	αυτό που γίνεται απρόσμενα
γόρδιος δεσμὸς	ο δεσμός στο Γόρδιο, κάθε πρόβλημα που λύνεται δύσκολα

Επεξεργασία κειμένου

1	νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ
	ἐν σώματι ὑγιεῖ > σε σώμα γερό, σε σώμα υγιές
2	εὖ ἀγωνίζεσθαι
	εὖ > καλά, τίμια, όπως πρέπει
	ἀγωνίζεσθαι > του ρ. αγωνίζομαι >
3	πὺξ λάξ
	πύξ = με γροθιές
	λάξ = με κλωτσιές

4	κύκνειον ᾆσμα
	κύκνειον > του κύκνου ᾆσμα > τραγούδι κύκνειον ᾆσμα > το τελευταίο τραγούδι του κύκνου πριν το θάνατό του > το τελευταίο έργο ενός δημιουργού

5	δημοσίᾳ δαπάνῃ
	δημοσίᾳ > δημόσιο δημοσίᾳ δαπάνῃ = με έξοδα του δημοσίου
6	τὰ παιδία παίζει
	τὰ παιδία παίζει = τα παιδιά παίζουν
7	γνῶθι σ' αὐτόν
	γνῶθι = να γνωρίσεις σ' αὐτόν = τον εαυτό σου

9	Εὕρηκα! Εὕρηκα!
	Εὕρηκα > βρήκα

10	τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ
	δὶς = δύο φορές ἐξαμαρτεῖν > του ρ. ἐξαμαρτάνω = κάνω λάθος τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ > το να κάνεις δυο φορές το ίδιο λάθος δε χαρακτηρίζει μυαλωμένο άνθρωπο.
11	εὖ ζῆν
	εὖ = καλά ζῆν = να ζεις εὖ ζῆν = να ζεις με ηθικές και πνευματικές αξίες
12	μολὼν λαβέ!
	μολὼν = αφού έρθεις λαβέ = να τα πάρεις

13	μή μου ἄπτου
	μου = εμένα ἄπτου > αγγίζω μή μου ἄπτου > μη μ' αγγίζεις

15	στήλη ἄλατος
	στήλη ἄλατος > στήλη από αλάτι

16	ἆρον ἆρον
	ἆρον ἆρον = πολύ γρήγορα, βιαστικά

17	ἀπὸ μηχανῆς θεός
	ἀπὸ μηχανῆς θεός > αυτό που γίνεται απρόοπτα, χωρίς να το περιμένουμε

18	γόρδιος δεσμός
	γόρδιος δεσμός > ο δεσμός, ο κόμπος που βρισκόταν στην πόλη Γόρδιο και τον έλυσε ο Μέγας Αλέξανδρος. γόρδιος δεσμός > κάθε άλυτο πρόβλημα, μια πολύ δύσκολη κατάσταση

1η δραστηριότητα: άσκηση για τη μετάφραση // εκφράσεις από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά


Το προοίμιο της Οδύσσειας

ἄνδρα μοι ἔννεπε, μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν· πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω, πολλὰ δ᾽ ὅ γ᾽ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν, ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων. ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ὣς ἑτάρους ἐρρύσατο, ἱέμενός περ· αὐτῶν γὰρ σφετέρῃσιν ἀτασθαλίῃσιν ὄλοντο, νήπιοι, οἳ κατὰ βοῦς Ὑπερίονος Ἠελίοιο ἤσθιον· αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιμον ἦμαρ. τῶν ἁμόθεν γε, θεά, θύγατερ Διός, εἰπὲ καὶ ἡμῖν. Οι λέξεις με έντονο μαύρο είναι λέξεις που τις χρησιμοποιούμε κι εμείς σήμερα με την ίδια ή με παρόμοια σημασία. Οι λέξεις με γαλανό είναι λέξεις που τις χρησιμοποιούμε με άλλη μορφή. Ας δούμε αναλυτικά τη σημασία τους 1  ἄνδρα μοι ἔννεπε, μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ μοι πρόκειται για την προσωπική αντωνυμία εγώ. Εμείς θα λέγαμε σε μένα. ἔννεπε του ρ. ἐννέπω ή ἐνέπω. Ξέρουμε τη λέξη έπος, π.χ. το έπος της Οδύσσειας πολύτροπον = Η λέξη είναι σύνθετη από το πολύ + τρόπος. μάλα = πολύ. Χρησιμοποιούμε τη λ. μάλιστα. Από τηλεοπτική σειρά έγινε γνωστή η έκφραση "τα μάλα". 2 πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν· πλάγθχη του ρ. πλάζω = περιπλανιέμαι. Σήμερα χρησιμοποιούμε τη λ. πλαγκτό", τους μικροοργανισμούς της θάλασσας που παρασύρονται από τα θαλάσσια ρεύματα. ἐπεὶ = το σημερινό επειδή. πτολίεθρον = εμείς λέμε τη λ. πόλη. ἔπερσεν από το ρ. πέρθω = κυριεύω. Ξέρουμε τη λέξη πορθητής, εκπορθώ. 3 πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω, ἴδεν του ρ. ὁρῶ = βλέπω. Στα ν.ε. ο αόριστος κάνει είδα,  υποτακτική να δω, προστακτικήδες μτχ. ιδωμένος. νόον = ο νους. ἔγνω του ρ. γιγνώσκω = γνωρίζω. 4 πολλὰ δ᾽ ὅ γ᾽ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν, ἄλγεα > άλγος = ο πόνος. Εμείς τη χρησιμοποιούμε ως δεύτερο συνθετικό (-αλγία) σε σύνθετα, π.χ. νοσταλγία, οσφυαλγία, κεφαλαλγία. 5 ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων. νόστον > νόστος = η επιστροφή του ξενιτεμένου στην πατρίδα του. Η λ. χρησιμοποιείται με παρόμοιες σημασίες με την αρχική, π.χ. νοσταλγία. Ομόρριζες λέξεις: άνοστος, νόστιμος. 6 ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ὣς ἑτάρους ἐρρύσατο, ἱέμενός περ· οὐδ᾽ > οὐδέ = ούτε ἐρρύσατο του ρ. ῥύομαι = τραβώ, γλιτώνω προφυλάσσω. Χρησιμοποιούμε ένα τύπο του ρ. στο "Πάτερ ἡμῶν" λέγοντας: "ἀλλὰ ρῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ". ἱέμενος του ρ. ἵημι. Σήμερα χρησιμοποιούμε τις λέξεις: άνεση, σύνεση, συνετός, κάθετος, ύφεση, ιόντα, ανιόντα, κατιόντα κ.ά. 7 αὐτῶν γὰρ σφετέρῃσιν ἀτασθαλίῃσιν ὄλοντο, ἀτασθαλίῃσιν > ἀτασθαλία. Είναι σπάνια λέξη, παρόλα αυτά χρησιμοποιείται και σήμερα και σημαίνει αταξία. Δες εδώ. ὄλοντο του ρ. ὄλλυμι > ἀπόλλυμι = καταστρέφω. Σήμερα χρησιμοποιούμε τη λ. απώλεια. 8 νήπιοι, οἳ κατὰ βοῦς Ὑπερίονος Ἠελίοιο βοῦς = σήμερα λέμε βόδι. Ἠελίοιο = πρόκειται για τον Ήλιο. 9 ἤσθιον· αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιμον ἦμαρ. ἤσθιον· του ρ. ἐσθίω = τρώω. Από το θέμα εδ- του ρ. προέρχεται η λέξη έδεσμα. ἀφείλετο  του ρ. αφαιρώ > αφαίρεση κ.ά. νόστιμον = η επιστροφή στην πατρίδα. Εμείς χρησιμοποιούμε τη λέξη νόστιμος με διαφορετική σημασία. ἦμαρ = η ημέρα 10 τῶν ἁμόθεν γε, θεά, θύγατερ Διός, εἰπὲ καὶ ἡμῖν. ἡμῖν Χρησιμοποιούμε τη λέξη στο "Πάτερ ἡμῶν", π.χ. δὸς ἡμῖν σήμερον. Είναι η προσωπική αντωνυμία ἐγώ. Ο αντίστοιχος τύπος στα ν.ε. είναι σε μας

Το κείμενο του Ξενοφώντα Ζολώτα

Our critical problems such as the numismatic plethora generate some agony and melancholy. This phenomenon is characteristic of our epoch. In parallel, a panethnic unhypocritical economic synergy and harmonization in a democratic climate is basic.

Οι λέξεις του κειμένου	η ελληνική προέλευση
critical	κριτικό
problems	πρόβλημα
numismatic	νομισματική
plethora	πληθώρα
generate	γεννώ
agony	αγωνία
melancholy	μελαγχολία
phenomenon	φαινόμενο
characteristic	χαρακτηριστικό
epoch	εποχή
parallel	παράλληλο
panethnic	πανεθνικό
unhypocritical	υποκριτικό
economic	οικονομικό
synergy	συνέργεια
harmonization	αρμονία
democratic	δημοκρατικό
climate	κλίμα
basic	βασικό

2η δραστηριότητα: Ελληνικές λέξεις στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, αλβανικά, ρωσικά
Αντιστοίχισε τις αγγλικές λέξεις με τις ελληνικές Αντιστοίχισε τις γαλλικές λέξεις με τις ελληνικές Αντιστοίχισε τις ιταλικές λέξεις με τις ελληνικές Αντιστοίχισε τις γερμανικές λέξεις με τις ελληνικές Αντιστοίχισε τις αλβανικές λέξεις με τις ελληνικές Αντιστοίχισε τις ρωσικές λέξεις με τις ελληνικές

Οι Έλληνες και η ελληνική γλώσσα

Η Αρχαία Ελληνική γλώσσα αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς των Ελλήνων. Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας αρχίζει πριν από 40 αιώνες περίπου. Τα παλαιότερα μνημεία της είναι οι πινακίδες της γραμμικής γραφής Β΄ (περ. 1450-1200 π.Χ.), που ήταν γραμμένες  σε συλλαβογραφικό αλφάβητο. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ελληνική αποτελεί μοναδικό παράδειγμα γλώσσας μεαδιάκοπη ιστορική συνέχεια. Έτσι, μπορούμε να μιλάμε για ενιαία ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα.

Τα κείμενα που έχουν διασωθεί, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα, αποτελούν τις μαρτυρίες του παρελθόντος. Η επαφή με τα πρωτότυπα κείμενα έχει την ίδια σημασία με το άγγιγμα ενός αγάλματος, καθώς αποκομίζουμε μια αίσθηση  οικειότητας με το παρελθόν μας.


Η καταγωγή του ελληνικού αλφάβητου

Οι Φοίνικες και οι Έλληνες

Το φοινικικό αλφάβητο εισάγεται στην Ελλάδα κατά την περίοδο ακμής των σχέσεων Φοινίκων και Ελλήνων, δηλ. μεταξύ 12ου και 9ου αι. π.Χ. Ήταν ένα συμφωνογραφικό – συλλαβογραφικό αλφάβητο, το οποίο περιλάμβανε 21 συλλαβογράμματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχούσε και σε κάποιες συλλαβές, π.χ. το τ = τ, τα, τε, το, τι. Τα γράμματα Ξ, Φ, Χ, Ψ, Ω έλειπαν, ενώ υπήρχαν επιπλέον το δίγαμμα (F) και το κόππα ( Ϟ ).

Παράδειγμα: Η λέξη «μαθητής», εάν υπήρχε, στο φοινικικό σύστημα θα γραφόταν «μ.θ.τ.ς», θα μπορούσε δηλ. κάποιος που δεν καταλαβαίνει καλά τα συμφραζόμενα να διαβάσει «μαθητές» ή «μαθητάς» (αιτ. πληθ.) ή «μαθητός» (= αυτός που μπορεί να μαθευτεί).

Οι Έλληνες έκριναν ότι το αλφάβητο αυτό θα προκαλούσε δυσκολίες. Το προσάρμοσαν, λοιπόν, στις δικές τους φωνητικές ανάγκες και το συμπλήρωσαν μετατρέποντάς το σε φωνολογικό. Δηλαδή, κάθε γράμμα αντιστοιχούσε πλέον σε έναν φθόγγο, φωνήεν ή σύμφωνο, οπότε επιτυγχανόταν ακρίβεια και ευκολία στην εκμάθηση. Το νέο αλφάβητο ονομάστηκε ελληνικό.

Τα πρώτα σωζόμενα γραπτά μνημεία της ελληνικής γλώσσας στο ελληνικό αλφάβητο είναι η επιγραφή του ποτηριού του Νέστορος (πιθ. 740-720 π.Χ.) και της οινοχόης του Δίπυλου (735-725 π.Χ.).

Για την καταγωγή του αλφαβήτου διαβάζουμε στον Ηρόδοτο (5,58):

Οἱ δὲ Φοίνικες οὗτοι οἱ σὺν Κάδμῳ ἀπικόμενοι, τῶν ἦσαν οἱ Γεφυραῖοι, ἄλλα τε πολλὰ οἰκήσαντες ταύτην τὴν χώρην ἐσήγαγον διδασκάλια ἐς τοὺς Ἕλληνας καὶ δὴ καὶ γράμματα, οὐκ ἐόντα πρὶν Ἕλλησι ὡς ἐμοὶ δοκέειν, πρῶτα μὲν τοῖσι καὶ ἅπαντες χρέωνται Φοίνικες· μετὰ δὲ χρόνου προβαίνοντος ἅμα τῇ φωνῇ μετέβαλον καὶ τὸν ῥυθμὸν τῶν γραμμάτων. περιοίκεον δέ σφεας τὰ πολλὰ τῶν χώρων τοῦτον τὸν χρόνον Ἑλλήνων Ἴωνες· οἵ παραλαβόντες διδαχῇ παρὰ τῶν Φοινίκων τὰ γράμματα, μεταρρυθμίσαντές σφεων ὀλίγα ἐχρέωντο, χρεώμενοι δὲ ἐφάτισαν, ὥσπερ καὶ τὸ δίκαιον ἔφερε, ἐσαγαγόντων Φοινίκων ἐς τὴν Ἑλλάδα, Φοινικήια κεκλῆσθαι.

Οι Φοίνικες λοιπόν αυτοί που ήλθαν μαζί με τον Kάδμο, στους οποίους ανήκαν οι Γεφυραίοι, όταν εγκαταστάθηκαν σε τούτη τη χώρα, δίδαξαν τους Έλληνες πολλά καινούρια πράγματα και πρώτα πρώτα τα γράμματα, που κατά τη γνώμη μου δεν τα είχαν πριν οι Έλληνες. Aρχικά ήταν αυτά που χρησιμοποιούν όλοι οι Φοίνικες· με τον καιρό όμως άλλαξαν μαζί με την προφορά και το σχήμα των γραμμάτων. Οι Έλληνες που κατοικούσαν εκείνη την εποχή στις περισσότερες από τις γύρω περιοχές ήταν Ίωνες. Aυτοί πήραν τα γράμματα που τους δίδαξαν οι Φοίνικες και αλλάζοντας μερικά από αυτά άρχισαν να τα χρησιμοποιούν· έτσι λοιπόν καθιέρωσαν, όπως ήταν και το σωστό, επειδή οι Φοίνικες τα είχαν εισαγάγει στην Eλλάδα, να έχουν την ονομασία φοινικήια.


Οι διάλεκτοι της Αρχαίας Ελληνικής

Η Αρχαία Ελληνική παρουσιάζει ποικιλία διαλέκτων. Από τον 4ο αι. π.Χ. άρχισε να επικρατεί η Αττική, που διαμορφώθηκε στην Αθήνα, έφτασε σε υψηλό βαθμό καλλιέργειας με τα κείμενα του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. και τελικά κυριάρχησε.

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις κυρίες διαλέκτους της Αρχαίας Ελληνικής και τους κυρίους σταθμούς στην πορεία της ελληνικής γλώσσας μέχρι σήμερα. Είναι αυτονόητο ότι ο διαχωρισμός είναι συμβατικός, αφού η γλωσσική εξέλιξη γίνεται βαθμιαία και όχι με απότομες αλλαγές.

Γιατί να μάθω Αρχαία Ελληνικά;

Μια απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δίνει ένας διαπρεπής ξένος φιλόλογος:

«Από όλες τις δημιουργίες του αρχαίου ελληνικού πνεύματος η πιο θαυμαστή είναι χωρίς αμφιβολία η γλώσσα. Ο άπειρος πλούτος της λεξιλογικής παραδόσεως, η σχεδόν απεριόριστη δυνατότητα συνθέσεως, η σημασιολογική ακρίβεια των πολυάριθμων συνωνύμων, η απλότητα του κλιτικού συστήματος των ονομάτων και ο πλούτος του κλιτικού συστήματος των ρημάτων, το εναλλασσόμενο παιχνίδι των μορίων και των προθέσεων, η διαφάνεια της λογικής και συντακτικής δομής, το εύηχον και η μουσικότητα, τέλος, δημιούργησαν το πιο τέλειο όργανο που ο άνθρωπος έφτιαξε, για να εκφράσει τις σκέψεις του. Και όπως η γλώσσα δημιουργήθηκε από την ανάγκη να εκφρασθεί η ανθρώπινη σκέψη, έτσι και η ίδια με τη σειρά της συνέβαλε να δημιουργηθούν απ’ αυτή τη σκέψη οι λογοτεχνικές μορφές με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους: σκέπτεται κανείς τα Ελληνικά της ποίησης, σ’ όλη την ποικιλία της. Και κατόπιν τα Ελληνικά της φιλοσοφίας και της ιστορίας, της ρητορικής, της αφήγησης και του μυθιστορήματος, της γραμματικής και της φιλολογίας, της ιατρικής και των μαθηματικών, της αστρονο-μίας και της φυσικής, της ζωολογίας και της βοτανικής, της γεωγραφίας και της εθνογραφίας, της θεολογίας. Πλευρές της σκέψεως, τις οποίες, μαζί με άλλες ακόμη, η Ελλάδα αποκάλυψε στην ανθρωπότητα σε μορφές που έμειναν βασικές. Γι’ αυτό η εκφραστική δύναμη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας παρέμεινε ενεργή και ζωντανή σε όλες τις γλώσσες του πολιτισμού (τεχνικοί όροι του λεξιλογίου σε όλες τις σύγχρονες γλώσσες)».

Raffaele Cantarella, La letteratura greca classica, Firenze 1967, σ. 25 (μτφρ. των συγγραφέων)

Αξίζει να διαβάσουμε κι ένα άλλο κείμενο για την αξία της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, που το έγραψε ο μεγάλος Έλληνας φιλόλογος Ι. Θ. Κακριδής.

Ι.Θ. Κακριδής
«Γιατί διδάσκουμε Αρχαία Ελληνικά στα παιδιά» Γιατί αλήθεια διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά στα παιδιά που θέλουμε να μορφώσουμε, σε τόσο πολλές ώρες μάλιστα; Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι που μας υποχρεώνουν να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να επικοινωνήσουν όσο γίνεται περισσότερο με τον αρχαίο κόσμο.

Πρώτα απ’ όλα, γιατί είμαστε κι εμείς Έλληνες. Από τον καιρό του Ομήρου ως σήμερα έχουν περάσει κάπου δυο χιλιάδες εφτακόσια χρόνια. Στους αιώνες που κύλησαν οι Έλληνες βρεθήκαμε συχνά στο απόγειο της δόξας, άλλοτε πάλι στα χείλια μιας καταστροφής ανεπανόρθωτης∙ νικήσαμε και νικηθήκαμε αμέτρητες φορές∙ δοκιμάσαμε επιδρομές και σκλαβιές∙ αλλάξαμε θρησκεία∙ στους τελευταίους αιώνες η τεχνική επιστήμη μετασχημάτισε βασικά τη μορφή της ζωής μας∙ και όμως κρατηθήκαμε Έλληνες, με την ίδια γλώσσα‐φυσικά εξελιγμένη‐, με τα ίδια ιδανικά, τον ίδιο σε πολλά χαραχτήρα και με ένα πλήθος στοιχεία του πολιτισμού κληρονομημένα από τα προχριστιανικά χρόνια. Στον πνευματικό τομέα κανένας λαός δεν μπορεί να προκόψει, αν αγνοεί την ιστορία του, γιατί άγνοια της ιστορίας θα πει άγνοια του ίδιου του ίδιου του εαυτού του. Είμαι Έλληνας, συνειδητός Έλληνας, αυτό θα πει, έχω αφομοιώσει μέσα μου την πνευματική ιστορία των Ελλήνων από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα.

Ο δεύτερος λόγος που μας επιβάλλει να γνωρίσουμε την αρχαία πνευματική Ελλάδα είναι ότι είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι. Ολόκληρος ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται στον αρχαίο Ελληνικό, με συνδετικό κρίκο τον ρωμαϊκό. Με τους άλλους Ευρωπαίους μας δένει βέβαια και ο Χριστιανισμός, όσο και να μας χωρίζουν ορισμένα δόγματα. Μα και ο Χριστιανισμός έπρεπε να δουλευτεί πρώτα με την Ελληνική σκέψη, για να μπορέσει ν’ απλώσει έπειτα στον ευρωπαϊκό χώρο. Η ρίζα του πολιτισμού των Ευρωπαίων όλων είναι ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός και η τέχνη, γι’ αυτό δεν μπορεί να τα αγνοεί κανείς, αν θέλει να αισθάνεται πως πνευματικά ανήκει στην Ευρώπη.

Μα ο κυριότερος λόγος που δεν επιτρέπεται οι νέοι μας ν’ αγνοούν την αρχαίαν Ελλάδα είναι άλλος: στην Ελλάδα για πρώτη φορά στα χρονικά του κόσμου ανακαλύφτηκε ο άνθρωπος ως αξία αυτόνομη, ο άνθρωπος που θέλει να κρατιέται ελεύθερος από κάθε λογής σκλαβιά, και υλική και πνευματική. Μέσα στους λαούς που περιβάλλουν τον ελληνικό χώρο στα παλιά εκείνα χρόνια υπάρχουν πολλοί με μεγάλο πολιτισμό, πάνω απ’ όλους οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες. Οι λαοί όμως αυτοί ούτε γνωρίζουν ούτε θέλουν τον ελεύθερο άνθρωπο. Το απολυταρχικό τους σύστημα επιβάλλει στα άτομα να σκύβουν αδιαμαρτύρητα το κεφάλι μπροστά στο βασιλέα και στους θρησκευτικούς αρχηγούς. Η ελεύθερη πράξη και η ελεύθερη σκέψη είναι άγνωστα στον εξωελληνικό κόσμο. Και οι Έλληνες; Πρώτοι αυτοί, σπρωγμένοι από μια δύναμη που βγαίνει από μέσα τους και μόνο, την δεσποτεία θα την μεταλλάξουν σε δημοκρατία, και από την άβουλη, ανεύθυνη μάζα του λαού θα πλάσουν μια κοινωνία από πολίτες ελεύθερους, που καθένας τους να νιώθει τον εαυτό του υπεύθυνο και για τη δική του και για των άλλων την προκοπή. Ο στοχασμός είναι κι αυτός ελεύθερος για τα πιο τολμηρά πετάματα του νου και της φαντασίας. Ο Έλληνας είναι ο πρώτος, που ενώ ξέρει πως δεν μπορεί ατιμώρητα να ξεπεράσει τα σύνορα του ανθρώπου και να γίνει θεός, όμως κατέχεται από μια βαθιά αισιοδοξία για τις ανθρώπινες ικανότητες και είναι γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο, που τον πιστεύει ικανό να περάσει τις ατέλειές του και να γίνει αυτό που πρέπει να είναι−ο τέλειος άνθρωπος.

Αυτή η πίστη στον τέλειον άνθρωπο, συνδυασμένη με το βαθύ καλλιτεχνικό αίσθημα που χαρακτηρίζει την ελληνική φυλή, δίνει στον αρχαίον Έλληνα τον πόθο και την ικανότητα να πλάσει πλήθος ιδανικές μορφές σε ό,τι καταπιάνεται με το νου, με τη φαντασία και με το χέρι: στις απέριττες μορφές που σχεδιάζουν οι τεχνίτες στα αγγεία της καθημερινής χρήσης, στη μεγάλη ζωγραφική, στην πλαστική του χαλκού και του μαρμάρου, πάνω απ’ όλα στο λόγο τους, και τον πεζό και τον ποιητικό.

Αυτόν τον κόσμο θέλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας, για να μορφωθούν∙ για να καλλιεργήσουν τη σκέψη τους αναλύοντας τη σκέψη των παλιών Ελλήνων∙ για να καλλιεργήσουν το καλλιτεχνικό τους αίσθημα μελετώντας ό,τι ωραίο έπλασε το χέρι και η φαντασία των προγόνων τους∙ για να μπορέσουν κι αυτοί να νιώσουν τον εαυτό τους αισιόδοξο, ελεύθερο και υπεύθυνο για τη μοίρα του ανθρώπου πάνω στη γη∙ προπαντός για να φουντώσει μέσα τους ο πόθος για τον τέλειον άνθρωπο. 

Παράλληλα κείμενα 

Το χελιδόνισμα της Ρόδου
Οι αρχαίες ρίζες της νεοελληνικής παράδοσης

Δεν ταξιδεύουν μόνο οι λέξεις στον χρόνο αλλά και τα έθιμα. Παρατίθεται παρακάτω ένα δημώδες άσμα το οποίο τραγουδούσαν παιδιά, καθώς πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι προαναγγέλλοντας τον ερχομό της άνοιξης και έπαιρναν γλυκίσματα. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η επιβίωση αυτού του εθίμου στη νεότερη εποχή, καθώς και η ύπαρξη ανάλογων νεοελληνικών «χελιδονισμάτων». Να συγκρίνετε το αρχαίο άσμα με το νεοελληνικό τραγούδι από τη Θράκη, όπως το μεταφέρει ο Ν.Γ. Πολίτης:

ἦλθ’ ἦλθε χελιδών καλάς ὥρας ἄγουσα, καλούς ἐνιαυτούς, ἐπί γαστέρα λευκά, ἐπί νῶτα μέλαινα. παλάθαν σύ προκύκλει ἐκ πίονος οἴκου οἴνου τε δέπαστρον τυροῦ τε κάνυστρον καί πύρνα χελιδών καί λεκιθίταν οὐκ ἀπωθεῖται· πότερ’ ἀπίωμες ἢ λαβώμεθα; εἰ μέν τι δώσεις· εἰ δε μή, οὐκ ἐάσομες· ἢ τάν θύραν φέρωμες ἢ τό ὑπέρθυρον ἢ τάν γυναῖκα τάν ἔσω καθημέναν· μικρά μέν ἐστι, ῥᾳδίως νιν οἴσομες. ἄν δή τι φέρῃς, μέγα δή τι φέροις· ἄνοιγ’ ἄνοιγε τάν θύραν χελιδόνι· οὐ γάρ γέροντές ἐσμεν, ἀλλά παιδία. Ρage, Ροetae Μelici Graeci απ. 848, 1-19

Ήλθε το χελιδόνι ήλθε φέρνει τις καλοκαιριές και χαρούμενες χρονιές, κάτασπρη έχει την κοιλιά, μαύρη την ουρά. Ρίξε συκοπιταρίδα από το αρχοντικό σου, φέρε κύπελλο κρασί και κανίστρι με τυρί. Και το ξεροκόμματο, μα και το αυγόψωμο αγαπά το χελιδόνι. Να του  δίνουμε ή θα καλοχεριστούμε; Αν μας δώσεις - Αν μας αρνηθείς,  ησυχία δε θα βρεις· ή θα αρπάξουμε την πόρτα ή  τ’ ανώφλι της ή τη νοικοκυρά που 'ναι μες στο  σπίτι· είναι μικροκαμωμένη, εύκολα  σηκώνεται. Αν θα μας φιλοδωρήσεις, να ’ναι  κάτι που αξίζει. Άνοιγε, άνοιγε τη θύρα στα  χελιδονάκια· δεν είμαστε δα γέροι, είμαστε  παιδιά». μτφρ. Μ.Ζ. Κοπιδάκης

νεοελληνικό τραγούδι από τη Θράκη
 

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα
ήρθε και άλλη μεληδόνα
κάθισε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε:
«Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις,
πάλιν άνοιξη θ' ανθίσεις».
Συ καλή νοικοκυρά,
έμπα στο κελάρι σου,
δώσε και μιαν ορνιθίτσα
φέρε και μια κουλουρίτσα.
 

Η αξία της ελληνικής γλώσσας

«Μου δόθηκε, αγαπητοί φίλοι, να γράψω σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων. Παρ’ όλα αυτά, μια γλώσσα που μιλιέται επί δυόμισι χιλιάδες χρόνια χωρίς διακοπή και μ’ ελάχιστες διαφορές. Η παράλογη αυτή, φαινομενικά, διάσταση αντιστοιχεί και στην υλικοπνευματική οντότητα της χώρας μου. Που είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου. Και το αναφέρω όχι διόλου για να υπερηφανευθώ, αλλά για να δείξω τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ποιητής, όταν χρησιμοποιεί για τα πιο αγαπημένα πράγματα τις ίδιες λέξεις που χρησιμοποιούσαν μια Σαπφώ ή ένας Πίνδαρος [...]. Χωρίς να λησμονεί κανείς ότι στο μάκρος είκοσι πέντε αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, επαναλαμβάνω ούτε ένας, που να μη γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Να τι είναι το μεγάλο βάρος παράδοσης που το όργανο αυτό σηκώνει. Το παρουσιάζει ανάγλυφα η νέα ελληνική ποίηση».

Ο. Ελύτης, «Λόγος στην Ακαδημία της Στοκχόλμης», Έν λευκώ, Αθήνα 1992, σσ. 325-327