Αρχαία Α' Γυμνασίου: Ενότητα 2 - Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα

Διαδραστικό μάθημα 2ης ενότητας

Ανάλυση 2ης ενότητας

Ποιος μόρφωνε τα παιδιά στην αρχαία Αθήνα; Πήγαιναν σχολείο;  Μάθαιναν γραφή και ανάγνωση; Τι άλλο μάθαιναν;

Να μερικά ερωτήματα για τη μόρφωση των μικρών Αθηναίων. Αν θέλεις τις απαντήσεις, στο κείμενο...

 Το κείμενο και η μετάφρασή του

Ἐν Ἀθήναις διδάσκουσι	Στην Αθήνα διδάσκουν
καὶ νουθετοῦσι τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας.	και νουθετούν τα παιδιά με φροντίδα.
Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ	Πρώτα πρώτα η παραμάνα και η μητέρα
καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται.	και ο παιδαγωγός και ο ίδιος ο πατέρας φροντίζουν
ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ παῖς,	πώς θα γίνει το παιδί ακόμα καλύτερο
διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιόν ἐστι,	διδάσκοντας ότι το ένα είναι δίκαιο,
τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν.	το άλλο άδικο, αυτό ωραίο, το άλλο άσχημο.
Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν,	Έπειτα, όταν φτάσουν τα παιδιά στην κατάλληλη ηλικία
οἱ γονεῖς εἰς (οἴκους) διδασκάλων πέμπουσιν	οι γονείς τα στέλνουν στα σπίτια των δασκάλων,
ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται	όπου οι δάσκαλοι της γραφής και της ανάγνωσης φροντίζουν
ὅπως γράμματα μάθωσιν	να μάθουν γράμματα
καὶ τὰ γεγραμμένα  ἐννοῶσι,	και να καταλαβαίνουν όσα είναι γραμμένα,
οἱ δὲ κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν πειρῶνται	ενώ οι κιθαριστές με το να παίζουν λύρα προσπαθούν
ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν	να τα κάνουν πιο ήμερα
καὶ οἰκειοῦσι τὰς ψυχὰς τῶν παίδων	και εξοικειώνουν την ψυχή τους
πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν.	στο ρυθμό και την αρμονία.
Ἔτι οἱ παῖδες φοιτῶσιν	Επιπλέον, τα παιδιά συχνάζουν
ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις,	στα γυμναστήρια και στις παλαίστρες,
ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι ποιοῦσι	όπου οι δάσκαλοι της γυμναστικής κάνουν
βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν,	τα σώματά τους πιο δυνατά,
ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν	για να μην αναγκάζονται να δειλιάζουν
διὰ τὴν πονηρίαν τῶν σωμάτων.	εξαιτίας της κακής σωματικής κατάστασης.

1η δραστηριότητα: Διαβάζω το αρχαίο κείμενο και απαντώ σε ερωτήσεις κατανόησης

2η δραστηριότητα: Προσπαθώ να αποδώσω στη ν.ε. το αρχαίο κείμενο

Επεξεργασία κειμένου

1 Ἐν Ἀθήναις διδάσκουσι Ἐν Ἀθήναις > Στην Αθήνα 2 καὶ νουθετοῦσι τοὺς παῖδας μετ' ἐπιμελείας. νουθετοῦσι > του ρ. νουθετῶ = συμβουλεύω > νουθετούν, συμβουλεύουν μετὰ στο μέσον, μεταξύ, μαζί μ' αυτούς ἐπιμελείας > του ουσ. ἡ ἐπιμέλεια = φροντίδα 3 Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ μέν - δέ = αντιθετικοί ή εναντιωματικοί σύνδεσμοι Συνήθως χρησιμοποιούνται μαζί, δηλώνοντας αντίθεση. μέν = όμως, αλλά, από τη μια, καθώς, ενώ Ο μέν μπορεί να ακολουθείται από τα ισοδύναμα του δὲ: ἀλλά,ἀτάρ ή αὐτάρ, αὖ, αὖθις, αὖτε ή ακόμη από τα: πρῶτον μέν - εἶτα, πρῶτον μέν - ἔπειτα, πρῶτον μέν - μετὰ τοῦτο Μερικές φορές χρησιμοποιείται μόνος του και τότε σημαίνει:βέβαια, μάλιστα ή τουλάχιστον δέ = αλλά, ενώ, από την άλλη ἡ τροφὸς = η παραμάνα 4 καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται, ἐπιμελοῦνται > του ρ. ἐπιμελοῦμαι = φροντίζω > φροντίζουν 5 ὅπως γενήσεται ὁ παῖς βέλτιστος, ὅπως = πώς γενήσεται > του ρ. γίγνομαι = γίνομαι > θα γίνει ὁ παῖς = το παιδί ὁ βέλτιστος = πολύ καλός 6 διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιόν ἐστι, ἐστι > γ' εν. ενεστώτα του ρ. εἰμί = είμαι > είναι 7 τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν. τόδε = αυτό ὁ αἰσχρός, ἡ αἰσχρά, τὸ αἰσχρόν = άσχημο, κακό (σχετικά με την ηθική) 8 Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν, εἶτα = έπειτα ἐπειδὰν = όταν εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν = φτάσουν στην κατάλληλη ηλικία 9 οἱ γονεῖς εἰς (οἴκους) διδασκάλων πέμπουσιν εἰς ή ἐς σε,  με αιτιατική δηλώνει διεύθυνση, κίνηση πέμπουσιν > του ρ. πέμπω = στέλνω (πρβλ. πομπός, πομπή) > στέλνουν 10 ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ἔνθα = όπου γραμματισταὶ = ον. πληθ. του ουσ. ὁ γραμματιστής = ο δάσκαλος της ανάγνωσης και της γραφής ἐπιμελοῦνται > του ρ. ἐπιμελοῦμαι = φροντίζω > φροντίζουν 11 ὅπως γράμματα μάθωσιν ἵνα, ὅπως, ὡς > τελικοί σύνδεσμοι = να, για να 12 καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, γεγραμμένα = τα γραμμένα ἐννοῶσι > του ρ. ἐννοῶ = καταλαβαίνω, εννοώ 13 οἱ δὲ κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν πειρῶνται κιθαρισταὶ = ον. πληθ. του ουσ. ὁ κιθαριστής = ο μουσικοδιδάσκαλος, (ο δάσκαλος της μουσικής που μάθαινε στα παιδιά να παίζουν λύρα (ή αυλό), να τραγουδούν και να χορεύουν) τῷ κιθαρίζειν > του ρ. κιθαρίζω = παίζω λύρα ή αυλό > με το να παίζουν λύρα ή αυλό πειρῶνται > του ρ. πειρῶμαι = προσπαθώ > προσπαθούν 14 ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν ἡμερωτέρους = πιο ήμερους ποιεῖν > του ρ. ποιῶ = κάνω (πρβλ. ποίημα, ποίηση) = να τους κάνουν 15 καὶ οἰκειοῦσι τὰς ψυχάς τῶν παίδων οἰκειοῦσι > του ρ. οἰκειῶ = εξοικειώνω > εξοικειώνουν 16 πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν. πρὸς προς το μέρος, κοντά, απέναντι, ενώπιον, μπροστά, κατά, εναντίον, αναφορικά με 17 Ἔτι οἱ παῖδες φοιτῶσιν  ἔτι > επίρρημα     = ακόμη φοιτῶσιν > του ρ. φοιτῶ = συχνάζω (πρβλ. φοιτητής) > συχνάζουν 18 ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις, ἐν μέσα, επάνω, κοντά, μεταξύ, σε (π.χ. ἐν + τῷ = στο) γυμνασίοις > του ουσ. τὸ γυμνάσιον = το γυμναστήριο (η σχολή γυμναστικής) παλαίστραις > του ουσ. ἡ παλαίστρα = η παλαίστρα (η σχολή πάλης) 19 ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι ποιοῦσι ἔνθα = όπου οἱ παιδοτρίβαι > ον. πληθ. του ουσ. ὁ παιδοτρίβης = ο γυμναστής, ο δάσκαλος της γυμναστικής ποιοῦσι > του ρ. ποιῶ = κάνω (πρβλ. ποίημα, ποίηση) = κάνουν 20 βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν, βελτίω = καλύτερα, πιο δυνατά 21 ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν   ἵνα, ὅπως, ὡς > τελικοί σύνδεσμοι = να, για να ἀποδειλιᾶν > του ρ. ἀποδειλιῶ = δειλιάζω > δειλιάζουν 22 διὰ τὴν πονηρίαν τῶν σωμάτων. διὰ διαμέσου, πέρα για πέρα, μετά από χρόνο, εξαιτίας πονηρία = κακή κατάσταση

3η δραστηριότητα: άσκηση για τη μετάφραση

Συντακτική ανάλυση κειμένου

Γραμματική

Τα φωνήεντα

Τα επτά φωνήεντα της αρχαίας ελληνικής χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

Βραχέα ή βραχύχρονα. Είναι τα: ε, ο.  Λέγονται έτσι γιατί είχαν βραχεία (σύντομη) προφορά, προφέρονταν σεβραχύ (σύντομο) χρόνο, δηλαδή: ε = ε   ο = ο  

Μακρά ή μακρόχρονα. Είναι τα: η, ω. Λέγονται έτσι γιατί είχαν μακριά προφορά, προφέρονταν σεμακρύτερο, πιο μεγάλο χρόνο , δηλαδή: η = εε   ω = οο  

Η λέξη τέλος προφερόταν τέλος. Η λέξη κῆπων προφερόταν κεέποον
 

Άλλωστε το ω το λέμε ωμέγα, είναι ένα ο μέγα,

ενώ το ο το λέμε όμικρον, γιατί είναι ένα ο μικρό)

Δίχρονα. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, τα φωνήεντα: α, ι, υ προφέρονταν με δύο χρόνους, άλλοτε ως βραχύχρονα (α = α   ι = ι   υ = ου) κι άλλοτε ως μακρόχρονα, (α = αα   ι = ιι   υ = ουου) γι' αυτό και ονομάζονταιδίχρονα

Καταλήγουμε έτσι στον εξής πίνακα:

Βραχέα	Μακρά	Δίχρονα
ε, ο	η, ω	α, ι, υ

 Οι δίφθογγοι

Εκτός όμως από τα φωνήεντα υπάρχουν και οι δίφθογγοι που είναι συνολικά έντεκα:

• οκτώ κύριοι: αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ου, ηυ
• τρεις καταχρηστικοί: ᾳ, ῃ, ῳ

α) Γενικά οι δίφθογγοι είναι μακρόχρονοι.

β) Υπάρχει βέβαια και η εξαίρεση! Οι δίφθογγοι αι και οι όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης θεωρούνται ως βραχύχρονοι.

γ) Υπάρχει όμως κι η εξαίρεση της εξαίρεσης! Όταν οι δίφθογγοι αι και οι είναι καταλήξεις της ευκτικής ή βρίσκονται στο τέλος των επιρρημάτων και των επιφωνημάτων είναι και πάλι μακρόχρονοι.

Παραδείγματα για κατανόηση

α) Στη λέξη οἶκος, ο δίφθογγος οι είναι μακρόχρονος.

β) Στη λέξη οἶκοι, που είναι ουσιαστικό, ο πρώτος δίφθογγος οι είναι μακρόχρονος, ενώ ο δεύτερος είναι  βραχύχρονος γιατί βρίσκεται στο τέλος της λέξης.

γ) Στη λέξη παιδεύσοι, ο δίφθογγος οι είναι μακρόχρονος, γιατί είναι κατάληξη ευκτικής.

Στη λέξη οἴκοι ο πρώτος δίφθογγος οι είναι μακρόχρονος, αλλά και ο δεύτερος είναι μακρόχρονος γιατί βρίσκεται στο τέλος επιρρήματος. (Πρόσεξες ότι το αρχικό οι οἴκοι  παίρνει ψιλή και οξεία σ' αντίθεση με το οἶκοι του β' παραδείγματος που παίρνει δασεία και περισπωμένη!)

Στη λέξη εὐοῖ ο δίφθογγος οι είναι μακρόχρονος γιατί βρίσκεται στο τέλος επιφωνήματος.

Καταλήγουμε στον εξής πίνακα:

Βραχέα	Μακρά	Δίχρονα
ε, ο αι, οι * (*στο τέλος κλιτής λέξης,εκτός από τα επιρρήματα και τα επιφωνήματα.)	η, ω αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ου, ηυ, ᾳ, ῃ, ῳ	α, ι, υ

Βραχύχρονες, φύσει μακρόχρονες και θέσει μακρόχρονες συλλαβές

Μια συλλαβή, από το χρόνο του φωνήεντος που έχει λέγεται:

• βραχύχρονη: αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, π.χ. νέ-ος, λό-γος, κῆ-ποι
• φύσει μακρόχρονη: αν έχει μακρόχρονο φωνήεν, π.χ. θή-κη, τρώ-γω, κοί-τη, κῆ-ποι
• θέσει μακρόχρονη: αν έχει βραχύχρονο φωνήεν, αλλά ύστερα απ' αυτό ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό (ζ, ξ, ψ), π.χ. άλ-λος, θερ-μός, τό-ξον

Παραδείγματα για τις βραχύχρονες, φύσει μακρόχρονες και θέσει μακρόχρονες συλλαβές.

• πλοῖ-ον,   λέ-γω,   λέ-γοι,  ἐ-πει-δή,   ἐ-χθρός,   ὄ-ζω,   ἄλ-λο-τε,   ἄν-θρω-πος,   ἄν-θρω-ποι,   ἔ-σκεμ-μαι

Σημείωση: Οι θέσει μακρόχρονες συλλαβές στον τονισμό λογαριάζονται ως βραχύχρονες.

Καλή η θεωρία, καλύτερη όμως αυτή η άσκηση όπως κι αυτή η άσκηση αντιστοίχισης.

Παράλληλα κείμενα 

Η εκπαίδευση στην αρχαία Σπάρτη

Α. Σε αντίθεση με την εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα, στην οποία ο πατέρας και η μητέρα φροντίζουν πρώτοι να δώσουν καλές βάσεις στο παιδί, στη Σπάρτη, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος στα παρακάτω αποσπάσματα, οι γονείς δεν μπορούσαν να μεγαλώνουν και να μορφώνουν τα παιδιά τους όπως ήθελαν, αφού, μόλις αυτά γίνονταν επτά ετών, ζούσαν σε ομάδες και μάθαιναν τόσα γράμματα όσα τους ήταν αναγκαία.

Το κείμενο

Τοὺς δὲ Σπαρτιατῶν παῖδας οὐκ ἐπὶ ὠνητοῖς οὐδὲ μισθίοις ἐποιήσατο παιδαγωγοῖς ὁ Λυκοῡργος, οὐδ' ἐξῆν ἑκάστῳ τρέφειν οὐδὲ παιδεύειν ὥς ἐβούλετο τὸν υἱόν, ἀλλὰ πάντας εὐθὺς ἑπταετεῖς γενομένους παραλαμβάνων αὐτὸς εἰς ἀγέλας κατελόχιζε, και συννόμους ποιῶν καὶ συντρόφους μετ’ ἀλλήλων εἴθιζε συμπαίζειν καὶ συσχολάζειν.

Πλούταρχος, Λυκούργος 16.4-5

Μετάφραση

Ο Λυκούργος στα παιδιά των Σπαρτιατών δεν όρισε παιδαγωγούς αγορασμένους ή έμμισθους ούτε ήταν δυνατό στον καθένα να ανατρέφει και να εκπαιδεύει, όπως ήθελε το γιο του, αλλά μόλις γίνονταν όλοι επτά χρονών, αφού τους έπαιρνε ο ίδιος, τους κατένεμε σε λόχους και κάνοντάς τους συντρόφους και οικείους μεταξύ τους, τους συνήθιζε να παίζουν μαζί και να περνούν τον καιρό τους ομαδικά.

Το κείμενο

Γράμματα μὲν οὖν ἕνεκα τῆς χρείας ἐμάνθανον· ἡ δ’ ἄλλη πᾶσα παιδεία πρὸς τὸ ἄρχεσθαι καλῶς ἐγίνετο καὶ καρτερεῖν πονοῦντα καὶ νικᾶν μαχόμενον. Διὸ καὶ τῆς ἡλικίας προερχομένης ἐπέτεινον αὐτῶν τὴν ἄσκησιν, ἐν χρῷ τε κείροντες καὶ βαδίζειν ἀνυποδήτους παίζειν τε γυμνοὺς ὡς τὰ πολλά συνεθίζοντες.

Πλούταρχος, Λυκούργος 16.6

Μετάφραση

Μάθαιναν λοιπόν γράμματα όσα χρειάζονταν· και η μόρφωσή τους είχε σκοπό να τους μάθει την υπακοή στους κυβερνώντες και να έχουν υπομονή στους κόπους και να νικούν στις μάχες. Γι' αυτό και όσο μεγάλωναν αύξαναν τις ασκήσεις τους, κουρεύοντάς τους σύρριζα και συνηθίζοντάς τους ως επί το πλείστον να βαδίζουν ξιπόλητοι και να παίζουν γυμνοί.