Πλάτωνα Πρωταγόρας - Ερμηνευτικά σχόλια στην Ενότητα 4

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ 4η : Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους

ΔΟΜΗ :

1.       Η γένεση του πνευματικού και υλικού-τεχνικού πολιτισμού του ανθρώπου

2.       Οι πρώτες αποτυχημένες προσπάθειες του ανθρώπου για κοινωνική συμβίωση

3.       Η παρέμβαση του Δία και η προσφορά της δίκης και της αιδούς στον άνθρωπο

4.       Το συμπέρασμα –απάντηση του Πρωταγόρα: η καθολικότητα και το διδακτόν της πολιτικής αρετής

1.       Η γένεση του πνευματικού και υλικού-τεχνικού πολιτισμού του ανθρώπου

δι­ὰ τὴν τοῦ θε­οῦ συγ­γέ­νει­αν : Η συγγένεια του ανθρώπου με το θεό

·         Η έντεχνος σοφία και το πυρ που έλαβε ο άνθρωπος από τον Προμηθέα :

ü  ήταν κτήμα των θεών. Με την έννοια αυτή ο άνθρωπος πράγματι «θεί­ας με­τέ­σχε μοί­ρας», πήρε μερίδιο στη θεϊκή φύση (για τη θεϊκή προέλευση τους και τη σημασία της βλ.ενότητα 3).

ü  Τα έλαβε από έναν θεό, τον Προμηθέα.

·         Πρόκειται βέβαια για συγγένεια «πνευματική», και όχι για κοινή καταγωγή. Η συγγένεια του ανθρώπου με το θεό χρησιμοποιείται από τον Πρωταγόρα ως επιχείρημα για τη γένεση της θρησκείας (βλ.παρακάτω).

Η γένεση της θρησκείας (στοιχείο του πνευματικού πολιτισμού)

·         Γενεσιουργό αίτιο : η συγγένεια του ανθρώπου με το θεό, δηλαδή η θρησκεία δεν είναι έμφυτη, αλλά προέκυψε σε μεταγενέστερο στάδιο (το Προμηθεϊκό, όχι το Επιμηθεϊκό).

·         Η ερμηνεία αυτή είναι αβάσιμη : η γένεση της θρησκείας οφείλεται στο ένστικτο της πίστης και της λατρείας, που είναι θεμελιώδες στην ανθρώπινη φύση, οι άνθρωποι έχουν μέσα τους έμφυτη την ορμή για λατρεία.

·         Ίσως ο Πρωταγόρας αναγνώριζε την έμφυτη ύπαρξη θρησκευτικού ενστίκτου στον άνθρωπο, χωρίς ωστόσο να δέχεται και την ύπαρξη των θεών (αγνωστικισμός, βλ. ενότητα 2). Η απόδοσή του στη θεϊκή συγγένεια μπορεί να εξηγηθεί από την προσπάθεια του Πρωταγόρα να δώσει λαϊκότροπο ύφος στην αφήγησή του, ενσωματώνοντας τέτοιες απλοϊκές ερμηνείες. Άλλοι μελετητές θεωρούν την άποψη αυτή πλατωνική, αφού ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής.

·         «ζῴ­ων μό­νον» : απ’όλα τα ζώα ο άνθρωπος μόνο δημιούργησε θρησκεία, γιατί μόνο αυτός συγγένεψε με τους θεούς.

·         Ενδιαφέρουσα η άποψη για σταδιακή ανάπτυξη της θρησκείας : προηγείται η πίστη (θε­οὺς ἐ­νό­μι­σεν), ακολουθεί η λατρεία (ἐ­πε­χεί­ρει βω­μούς τε ἱ­δρύ­ε­σθαι καὶ ἀ­γάλ­μα­τα θε­ῶν)

Η γένεση της γλώσσας (στοιχείο του πνευματικού πολιτισμού)

·         Ο Πρωταγόρας (όπως και άλλοι σοφιστές, που μελέτησαν το γλωσσικό φαινόμενο):

ü  Θεωρεί ότι η γλώσσα πλάστηκε από τον άνθρωπο (δεν ενυπάρχει σε αυτόν «φύσει», αλλά δημιουργήθηκε από αυτόν «νόμῳ») ως προϊόν εξέλιξης (από απλούστερες σε πιο σύνθετες μορφές). Η γλώσσα δημιουργείται από την ανθρώπινη νόηση και βούληση, δεν δίνεται από το θεό. Αντίθετη η παραδοσιακή κατά την αρχαιότητα θεοκρατική άποψη ότι η γλώσσα δόθηκε δηλαδή από τους θεούς κατά τη δημιουργία του και ενυπάρχει στον άνθρωπο «φύσει» (Ηρόδοτος, ΙΙ, 2, το πείραμα του Ψαμμήτιχου).

ü  Αναφέρεται στη διπλή άρθρωση της γλώσσας (φω­νὴν καὶ ὀ­νό­μα­τα τα­χὺ δι­ηρ­θρώ­σα­το : άρθρωση φθόγγων = φω­νὴν και άρθρωση λέξεων = ὀ­νό­μα­τα ) : πρώτα ο άνθρωπος διαμόρφωσε από τους άναρθρους ήχους (που όλα τα ζώα παράγουν) τους έναρθρους φθόγγους («φωνήν»),  και συνδυάζοντάς τους άρθρωσε τις λέξεις («ονόματα») και τις φράσεις, με τις οποίες εξέφρασε σκέψεις, νοήματα και συναισθήματα και επικοινώνησε με τους άλλους. Οι λέξεις συγκροτούνται από άπειρους συνδυασμούς φθόγγων. Με τις απόψεις αυτές συμφωνεί και η σύγχρονη γλωσσολογική επιστήμη.

·         τῇ τέ­χνῃ : νοείται εδώ η δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου, που τον οδήγησε στη δημιουργία της γλώσσας

·         Έπειτα: δεν έχει χρονική σημασία (=η θρησκεία προηγείται της γλώσσας), αλλά μεταβατική (=ακόμα, επίσης). Η θρησκεία προτάσ­σεται, ίσως επειδή σχετίζεται με τους θεούς, που αναφέ­ρονται αμέσως πιο πάνω. Η αναφορά των πολιτισμικών τομέων δεν γίνεται από τον Πρωταγόρα με σειρά χρονική, αλλά αξιολογική (από τα ανώτερα προς τα κατώτερα):  θρησκεία (ηθικός πολιτισμός), γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός)και τελευταίος ο υλικός πολιτισμός (=οι επινοήσεις που θεραπεύουν τις βιοτικές ανάγκες, ενώ αυτές έχουν πρωταρχική σημασία για την επιβίωση του ανθρώπου και προηγούνται χρονικά.)

·         ταχύ : δε σημαίνει γρήγορα, αλλά νωρίς (= στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου).Θα ήταν αντίφαση ο ισχυρισμός ότι η γλώσσα, που αποτελεί προϊόν εξέλιξης (και άρα απαιτεί μακρό χρόνο),δημιουργήθηκε «ταχύ» (σε σύντομο χρονικό διάστη­μα).

Η γένεση του υλικού-τεχνικού πολιτισμού (...καὶ οἰ­κή­σεις … τρο­φὰς ηὕ­ρε­το)

·         Ο άνθρωπος, εφαρμόζοντας τις τεχνικές γνώσεις του (την «έντεχνον σοφίαν»), επινόησε τα μέσα που στερείτο από την βιολογική/σωματική του κατασκευή (λόγω της απρονοησίας του Επιμηθέα) για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της φύσης, την προστασία του από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες (κατοικίες, ενδύματα, υποδήματα, στρωσίδια) και την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών, κυρίως τη διατρο­φή του (παραγωγή τροφής από τη γη).

·         τὰς ἐκ γῆς τρο­φὰς ηὕ­ρε­το : πρόκειται για την επινόηση της γεωργίας, την καλλιέργεια δηλαδή φυτών και την παρασκευή τροφής από τους καλλιεργούμενους καρπούς τους. Ο άνθρωπος περνά από το «τροφοσυλλεκτικό» και «θηρευτικό» στάδιο (συλλογή τροφών από τα δέντρα και κυνήγι, που ιστορικά τοποθετείται στην παλαιολοθική εποχή, έως περίπου το 9.000 π.Χ.) στο «τροφοπαραγωγικό» ή «γεωργικό» στάδιο (καλλιέργεια της γης σε αγρούς και, κατά συνέπεια, μόνιμη εγκατάσταση κοντά σε αυτούς, που ιστορικά τοποθετείται στη νεολιθική εποχή).

Ο αφανισμός των ανθρώπων από τα θηρία : η βιολογική αδυναμία και η έλλειψη πολιτικής οργάνωσης απειλούν την επιβίωση του ανθρωπίνου γένους

Ο Πρωταγόρας περιγράφει εδώ το τελευταίο στάδιο πριν από τη συγκρότηση οργανωμένων πόλεων : οι άνθρωποι ζούσαν μεμονωμένοι και διασκορπισμένοι (ᾤ­κουν σπο­ρά­δην) και τα θηρία τους αφάνιζαν (ἀ­πώλ­λυ­ντο οὖν ὑ­πὸ τῶν θη­ρί­ων), γιατί :

·         υστερούν των θηρίων ως προς τη δύναμη και τις άλλες σωματικές ικανό­τητες (δι­ὰ τὸ πα­ντα­χῇ αὐ­τῶν ἀ­σθε­νέ­στε­ροι εἶ­ναι)

·         οι τεχνικές τους γνώσεις και ικανότητες (ἡ δη­μι­ουρ­γι­κὴ τέ­χνη) τους εξασφά­λιζαν τροφή (αὐ­τοῖς πρὸς μὲν τρο­φὴν ἱ­κα­νὴ βο­η­θὸς ἦν), όχι όμως και τη δυνατότητα αντιμετώπισης των θηρίων (πρὸς δὲ τὸν τῶν θη­ρί­ων πό­λε­μον ἐν­δε­ής). Ο Πρωταγόρας αποδίδει την αδυναμία αυτή στην άγνοια της «πολιτικής τέχνης», στην έλλειψη δηλ. κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης και επομένως και «πολεμικής τέχνης» (πο­λι­τι­κὴν γὰρ τέ­χνην οὔ­πω εἶ­χον, ἧς μέ­ρος πο­λε­μι­κή)

η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής τέχνης

·         Ως «πολεμική τέχνη» νοείται εδώ η οργανωμένη μορφή πολέμου, που δημιουργείται και καλλιεργείται μόνο σε πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες, γιατί απαιτεί την ύπαρξη οργανωμένου στρατού με πειθαρχία, ιεραρχία, εκπαίδευση, στρατηγική κλπ.

·         Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι ο πόλεμος, παρά τα μεγάλα κακά τα οποία προξενεί, δίκαια θεωρείται από τον Πρωταγόρα στοιχείο της πολιτικής, γιατί αναπτύσσει τις ευγενέστερες ορμές του ανθρώπου (όπως η ανδρεία), την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, υπέρ βωμών και εστιών, αφυπνίζει τα έθνη από την ηθική νάρκη μακροχρόνιας ειρήνης, μεταδίδει τον υψηλότερο πολιτισμό των πολιτισμένων λαών σε βαρβάρους κτλ. Όλα αυτά δεν συνεπάγονται ότι ο Πρωταγόρας είναι υπέρ του πολέμου.

δημιουργική τέχνη = εντεχνος σοφία, οι τεχνικές γνώσεις και ικανότητες που έκλεψε και χάρισε στους ανθρώπους ο Προμηθέας μαζί  με  τη φωτιά, η τέχνη των δημιουργών (των τεχνιτών : δημιουργός (< δήμος + έρ­γον) αυτός που παράγει ένα έργο ή κατασκευάζει κάτι χρήσιμο για το λαό).

2.       Οι πρώτες αποτυχημένες προσπάθειες του ανθρώπου για κοινωνική συμβίωση

Οι πρώτες κοινωνίες : σωτηρία και αλληλοσπαραγμός

·       Αίτιο της δημιουργίας των πρώτων κοινωνικών σχηματισμών κατά τον Πρωταγόρα ήταν η ανάγκη επιβίωσης (προστασία και σωτηρία από τα θηρία : «σῴ­ζε­σθαι»).

ü Άρα, κατά τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι δεν είναι πλασμέ­νοι εκ φύσεως («φύσει») να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις, αλλά αυτή την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη. Η οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι προϊόν συμφωνίας (έγινε «νόμω») και αντιτίθεται στην ανθρώπινη φύση (σοφιστική άποψη). Η άποψη αυτή παραπέμπει στις νεότερες θεωρίες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού περί «κοινωνικού συμβολαίου» (Λοκ, Ρουσσό).

ü Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει, αντίθετα, ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως («πάσα πόλις φύσει εστίν»), η οργάνωση της δεν έρχεται σε αντίθεση με τη φύση, και επομέ­νως ο άνθρωπος είναι φύσει ζωον πολιτικόν (βλ. Αριστοτέλη Πολιτικά, ενότητα 12).

ü Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι οι πόλεις δημιουργήθηκαν επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καλύπτουν μόνοι όλες τις ανάγκες τους (οικονομικές, πνευματικές κά).

·       Οι άνθρωποι επιδίωξαν («ἐ­ζή­τουν») να ζουν συγκεντρωμένοι («ἁ­θροί­ζε­σθαι» και όχι «οἰκεῖν σποράδην», να χτίζουν σπίτια και οικισμούς («κτί­ζο­ντες πό­λεις»), να ζούν πολλοί μαζί για να μπορούν από κοινού να αμύνονται απέναντι στα θηρία («σῴ­ζε­σθαι»).

Ο αλληλοσπαραγμός : Οι πρώτες κοινωνίες, δεν ήταν πολιτικά οργανωμένες : οι άνθρωποι δεν κατείχαν την πολιτική τέχνη, την πολιτική αρετή (τη «δίκην» και την «αἰδώ» την αρετή του δίκαιου πολίτη), η συμβίωσή τους δεν ρυθμιζόταν από κανόνες (ηθικό και γραπτό δίκαιο).  Αναπόφευκτα επικρατούσε αδικία, αυθαιρεσία, αναρχία, μίσος και τελικά αλληλοεξόντωση («ἠ­δί­κουν ἀλ­λή­λους ἅ­τε οὐκ ἔ­χο­ντες τὴν πο­λι­τι­κὴν τέ­χνην»), καθώς καθένας προσπαθούσε να ικανοποιήσει τις επιθυμίες και τα συμφέροντά του εις βάρος των άλλων. Η συμβατική αυτή συμβίωση δεν είχε διάρκεια, οι άνθρωποι άρχιζαν να σκορπί­ζουν και να σκοτώνονται και πάλι από τα θηρία (επανέρχονταν στην προηγούμενη κατάσταση -«ὥ­στε πά­λιν σκε­δαν­νύ­με­νοι δι­ε­φθεί­ρο­ντο»).

θρησκεία-γλώσσα-πόλις : Η δημιουργία κοινωνιών αναφέρεται ύστερα από τη γένεση της θρησκείας και της γλώσσας, που όμως προϋποθέτουν την κοινωνική συμβίωση, αναπτύχθηκαν δηλαδή στα πλαίσια των οργανωμένων κοινωνιών. Η δημιουργία πόλεων αναφέρεται τελευταία, για να αναπτυχτεί αμέ­σως μετά η θεωρία για την πολιτική αρετή.

3.       Η παρέμβαση του Δία και η προσφορά της δίκης και της αιδούς στον άνθρωπο

·       Ο Δίας αποφασίζει να σταματήσει τον αφανισμό τους και να τους σώσει. Επεμβαίνει δυναμι­κά και τους στέλνει την αιδώ και τη δίκη, τα μέσα για την εξασφάλιση τάξης στο σύνολο και ομαλών σχέσεων ανάμεσα στα άτομα. Ως υπέρτατος ρυθμιστής των πάντων και πατέρας των ανθρώπων, δείχνει τη «φιλανθρωπία» του, ενδιαφέρον και φροντίδα για τους αν­θρώπους, όπως και ο Προμηθέας (και ο χριστιανικός Θεός, η Θεία Πρόνοια), ώστε μα μην αφανιστούν (Ζεὺς οὖν δεί­σας πε­ρὶ τῷ γέ­νει ἡ­μῶν μὴ ἀ­πό­λοι­το πᾶν).

·         Η παρέμβαση του Δία σε αντίφαση με τον «αγνωστικισμό» του Πρωταγόρα (βλ. ενότητα 2).

Η αιδώς και η δίκη

·         αιδώς : το συναίσθημα της ντροπής που νιώθει ο κοινωνικός άνθρωπος για κάθε πράξη του που αντιβαίνει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού του περιβάλλοντος. Η έννοια της «αιδούς» είναι για τους αρχαίους μια έννοια σύνθετη, που περιλαμβάνει και τη σεμνότητα και το σεβασμό προς τους άλλους. Δεν έχει σχέση με τις ενοχές και τις τύψεις, που βιώνει κανείς μετά από μια παρεκτροπή, μια ανήθικη ή παράνομη πράξη. Δεν μπορεί να αποδοθεί στα νέα ελληνικά με μία μόνο λέ­ξη : είναι η ηθική, η ηθική συνείδηση, ο σεβασμός στους άγραφους νό­μους, το φιλότιμο, ο αυτοσεβασμός.

·         δίκη : το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η αντίληψη του δίκαιου και του άδικου, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων, η θεληση του ανθρώπου να αποδίδει στον καθένα αυτό που του ανήκει ή δικαιούται.

Η αξία τους

·         Αποτελούν τα βασικά στοιχεία της πολιτικής αρετής, τις αναγκαίες προϋποθέσεις της κοινωνικής συμβίωσης. Κρατούν δεμένους ψυχικά τους ανθρώπους, με αισθήματα ομόνοιας, αλληλεγγύης και συνεργατικότητας (δεσμοί φιλίας συναγωγοί), ώστε αυτοί να μην επιδιώκουν την ικανοποίηση των επιθυμιών και των συμφερόντων τους εις βάρος των άλλων και του κοινωνικού συνόλου και να αποφεύγουν τις συγκρούσεις και την αδικία. Έτσι, εξασφαλίζεται ομαλή συμβίωση, διασφαλίζεται η συνο­χή του συνόλου, διατηρείται ισορροπία και επικρατεί ευταξία στην οργα­νωμένη κοινωνία (πόλεων κόσμοι).

·       Σε ατομικό επίπεδο : ενισχύουν την ηθική δράση του ατόμου, το απαλάσσουν από ταπεινά ένστικτα, πάθη και αδυναμίες, το απομακρύνουν από την ιδιοτέλεια, την αισχροκέρδεια, τον ωφελιμισμό και καλλιεργούν την εντιμότητα, την κοινωνική και ηθική συνείδηση.

Τα δώρα των φιλάνθρωπων θεών, του Δία και του Προμηθέα : μια σύγκριση

·       Τα δώρα του Προμηθέα (έντεχνος σοφία και φωτιά) : πολύτιμα, βοή­θησαν τον άνθρωπο να προφυλαχτεί από τη φύση και παράλληλα να βάλει τα θεμέλια του πνευματικού και του υλικού-τεχνικού πολιτισμού, αλλά ανεπαρκή για την αντιμετώπιση των θηρίων και την οργάνωση βιώσιμων κοινωνιών.

·       Τα δώρα του Δία (αιδώς και δίκη=πολιτική αρετή) : έσωσαν τους ανθρώπους από τον αφανισμό, αλλά, κυρίως, τους βοήθησαν να αποκτή­σουν την πολιτική αρετή, να δημιουργήσουν οργανωμένες βιώσιμες κοινωνίες, στο πλαίσιο των οποίων ανέπτυξαν υψηλό πολιτισμό («πολιτισμός» δε νοείται έξω από το οργανωμένο σύνολο, την «πόλιν»). Είναι ανώτερης αξίας, γιατί ανώτερο είναι και το αποτέλεσμά τους. Γι’ αυτό και ανήκουν στο Δία…

·       Ο Προμηθέας έδωσε δώ­ρα που τα έκλεψε από άλλους, ενώ του Δία τα δώρα προέρχονταν από τον ίδιο.

Η απορία του Ερμή

·       Ο Δίας στέλνει τον Ερμή, τον αγγελιοφόρο των θεών, να μοιράσει τα δύο δώρα του στους ανθρώπους.

·       ο Ερμής προβληματίζεται ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα τα μοιράσει :  μόνο σε λίγους, όπως τις τέχνες, ή σε όλους τους ανθρώπους.

·       υπενθυμίζει με τρόπο «διδακτικό» πώς έχει γίνει η μοιρασιά, σαν να μην ήξερε ή σαν να μη θυμόταν ο Δίας, και αυτό δημιουργεί μιαν ατμόσφαιρα θυμηδίας. Η αφελής ερώτηση του Ερμή :

ü  δημιουργεί χαλάρωση στον ακροατή, καθώς ο μύθος βαίνει προς το τέλος και θα χρειαστεί να ακουστεί το συμπέρασμα με ανανεωμένη προσοχή

ü  δίνει παραστατικότητα στο λόγο και ποικιλία στην αφήγηση (διάλογος, μετάβαση από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο). Η εντολή του Δία δίνεται πιο παραστατικά και έντονα με το διάλογο.

Ο καταμερισμός των τεχνών (καταμερισμός εργασίας) (νε­νέ­μη­νται δὲ ὧ­δε· εἷς ἔ­χων ἰ­α­τρι­κὴν πολ­λοῖς ἱ­κα­νὸς ἰ­δι­ώ­ταις, καὶ οἱ ἄλ­λοι δη­μι­ουρ­γοί).

·       Κάθε τέχνη έχει μοιραστεί μό­νο σε λίγους, που αρκούν για να εξυπηρετήσουν πολλούς άλλους. Υπάρχει δηλαδή καταμερισμός της εργασίας : δεν ασχολούνται όλοι με όλα, αλλά ο καθένας με μια συγκεκριμένη απασχόληση. Ο καταμερισμός της εργασίας συμβάλλει στη βαθύτερη γνώση του συγκεκριμένου αντικειμένου και εξασφαλίζει την πρόοδο του πολιτισμού.

Η καθολικότητα της πολιτικής αρετής.

Η πολιτική αρετή δεν περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό : ο Δίας δίνει αυστηρή εντολή να μοιραστούν η αιδώς και η δίκη, σε ό­λους γενικά τους ανθρώπους. (“᾿Ε­πὶ πά­ντας,” ἔ­φη ὁ Ζεύς, “καὶ πά­ντες με­τε­χό­ντων)

·       Το επιχείρημα του Πρωταγόρα (οὐ γὰρ ἂν γέ­νοι­ντο πό­λεις, εἰ ὀ­λί­γοι αὐ­τῶν με­τέ­χοι­εν ὥ­σπερ ἄλ­λων τε­χνῶν·) :

Αν περιλαμβανόταν στον καταμερισμό εργασίας και η πολιτική αρετή, δε θα συμμετείχαν όλοι στην πολιτική ζωή και δε θα υπήρχαν πόλεις, με την έννοια ότι η λειτουργία της πόλης (η πολιτική ζωή) προϋποθέτει πως οι άνθρωποι αποδέχονται κοινές ηθικές αξίες, την αἰδῶ και τη δίκη. Αν δεν τις αποδέχονταν, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων, όπως στην προηγούμενη φάση. Η ύπαρξη της πόλεως  συνδέεται άρρηκτα με την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεμέλιο και την αναγκαία προϋπόθεσή της, γι’ αυτό θα ήταν αδιανόητο να μην έχουν δοθεί σε όλους. Κατάληξη αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης αποτελεί η αθηναϊκή δημοκρατία (όλοι οι πολίτες μετέχουν στην πολιτική ζωή), που δικαιώνεται με το μύθο του Πρωταγόρα.

Ο νόμος του Δία : η τιμωρία των αδίκων

·         ο Δίας προστάζει τον Ερμή να θεσπίσει εκ μέρους του νόμο (καὶ νό­μον γε θὲς πα­ρ' ἐ­μοῦ) που θα επιβάλλει τη θανατική ποινή σε όποιον δε θα έχει μερίδιο στην αιδώ και στη δίκη, δε θα μπορεί ή δε θα θέλει να ενταχτεί στο κοινωνικό σύστημα (τὸν μὴ δυ­νά­με­νον αἰ­δοῦς καὶ δί­κης με­τέ­χειν κτεί­νειν). Γιατί αυτός θα μοιάζει με αρ­ρώστια της πόλης, θα είναι επικίνδυνος γι' αυτή και θα πρέπει να θανατωθεί για την εξυγίανση της (ὡς νό­σον πό­λε­ως).

·         Ο νόμος προστατεύει την πολιτεία και συμβάλλει στην ομαλή λειτουργία και επιβίωσή της. Διδάσκει στους πολίτες την πολιτική αρετή, την ορθή συμπεριφορά στα πλαίσια της πόλης, αποτρέπει τις αυθαιρεσίες και τελικά, τιμωρεί όσους απειλούν με τη δράση τους την ύπαρξη της πόλης.

·         Η θανατική ποινή : υπερβολικά αυστηρή η τιμωρία που επιβάλλει ο νόμος του Δία. Σήμερα θα θεωρούσαμε τη θανάτωση σκληρό και απάνθρωπο μέτρο. Στόχος του Πρωτ. είναι να δείξει τη μεγάλη σημασία της πολιτικής αρετής για την ύπαρξη της πόλεως.

Η ευθύνη του ανθρώπου :  δυνάμει και ἐνεργείᾳ της πολιτικής αρετής

Η αιδώς και η δίκη μοιράζονται σε όλους τους ανθρώπους ως δυνατότητα («δυνάμει»). Όλοι δηλαδή έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την πολιτική αρετή (να γίνουν «ἐνεργείᾳ» αγαθοί πολίτες). Κάποιοι, όμως, δε θέλουν ή δεν μπορούν να την αποκτήσουν «ἐνεργείᾳ». Επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του αν­θρώπου να καλλιεργήσει τα δώρα του Δία (που δεν είναι βέβαια έμφυτα), απαιτείται εσωτερικός α­γώνας και προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση της δίκης και της αἰδοῦς. Έχει χρέος, ως μέλος της πόλεως, μέσω της διδασκαλίας να αποκτήσει την πολιτική αρετή (να μετέχει σε αυτήν) και αυτό είναι προσωπική του ευθύνη. Αν δεν το κατορθώσει, ευθύνεται και τιμωρείται ως «μη μετέχων δίκης και αἰδοῦς».

4.       Το συμπέρασμα –απάντηση του Πρωταγόρα : η καθολικότητα και το διδακτόν της αρετής

·       Ο Πρωταγόρας, αφού αφηγήθηκε το μύθο του Προμηθέα, συμφωνεί με όσα είπε ο Σω. για τους Αθηναίους (βλ. ενότητα 1)  :

ü  για τις συμβουλές σε τεχνικά ζητήματα (οὕ­τω δή, ὦ Σώ­κρα­τες, … οὐκ ἀ­νέ­χο­νται) και συμφωνεί με τη στάση τους (εἰ­κό­τως, ὡς ἐ­γώ φη­μι),  αφού όπως εξήγησε στο μύθο οι τεχνικές γνώσεις δεν έχουν δοθεί σε όλους.

ü  για τις συμβουλές στα πολιτικά ζητήματα (ὅ­ταν δὲ εἰς συμ­βου­λὴν πο­λι­τι­κῆς ἀ­ρε­τῆς ἴ­ω­σιν), επίσης συμφωνεί με τη στάση τους (εἰ­κό­τως ἅ­πα­ντος ἀν­δρὸς ἀ­νέ­χο­νται), αλλά την ερμηνεύει διαφορετικά, καταλήγει σε διαφορετικό συμπερασμα από το Σω. :

ð  το συμπέρασμα του Σωκράτη : η πολιτική αρετή ενυπάρχει σε όλους τους πολίτες, άρα είναι έμφυτη και όχι διδακτή.

ð  Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα : η πολιτική αρετή ενυπάρχει σε όλους τους πολίτες, επειδή ο Δίας έχει μοιράσει σε όλους την αιδώ και τη δίκη (=την πολιτική αρετή). Είναι δηλαδή καθολική, γιατί αν δεν μετείχαν  όλοι οι πολίτες σε αυτήν δεν θα ήταν δυνατή η ύπαρξη πόλεων (ὡς πα­ντὶ προ­σῆ­κον ταύ­της γε με­τέ­χειν τῆς ἀ­ρε­τῆς ἢ μὴ εἶ­ναι πό­λεις). Δεν είναι όμως έμφυτη, γιατί την έδωσε ο Δίας σε μεταγενέστερο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπουκαι –κυρίως- είναι διδακτή, γιατί ο Δίας έδωσε στους ανθρώπους τη δυνατότητα («δυνάμει») να γίνουν αγαθοί πολίτες και είναι δική τους ευθύνη η πραγμάτωση («ἐνεργείᾳ») της δυνατότητας αυτής μέσω της διδασκαλίας, της καλλιέργειας.

·         ἣν δεῖ δι­ὰ δι­και­ο­σύ­νης πᾶ­σαν ἰ­έ­ναι καὶ σω­φρο­σύ­νης : αξιοσημείωτη η αναφορά όχι της αἰδοῦς, αλλά της σωφροσύνης. Η (πολιτική) αρετή είναι ένα σύνολο επιμέρους αρετών («μόρια της ἀρετῆς»), όπως η αἰδώς, η δίκη, η σωφροσύνη, η ὀσιότης κά.