Πλάτωνα Πρωταγόρας - Βασικές έννοιες όλων των ενοτήτων

ΕΝΟΤΗΤΑ 1η

·         Ευβουλία : η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων για θέματα που αφορούν στην ιδιωτική και στην πολιτική ζωή , ώστε να μπορεί κανείς να μιλήσει και να πράξει για τα πολιτικά θέματα.

·         Μάθημα (επιδείξεις σε σπίτια και γυμναστήρια)

·         Οἶκος- Τά οἰκεῖα : Συγκεκριμένα, «οἶκος» στην αρχαία Ελλάδα δεν σήμαινε μόνο «σπίτι», όπως σήμερα, ούτε δήλωνε μόνο την «οικογένεια» (δηλαδή το σύνολο των μελών μιας ομάδας ανθρώπων που συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς).Το χαρακτηριστικό του οίκου πάντως, στο ιδεολογικό επίπεδο, ήταν ότι είχε μια συνέχεια μέσα στον χρόνο, είχε παρελθόν (τους προγόνους) και μέλλον (τους απογόνους). Γι’ αυτό και ήταν υποχρέωση κάθε ενήλικου άνδρα να σεβαστεί το παρελθόν του οίκου του και να εξασφαλίσει τη συνέχειά του στο μέλλον. Άρα, η κοινωνική στάση και το ήθος κάθε άνδρα είχε συνέπειες όχι μόνο ατομικές, αλλά και ως προς τη συντήρηση και διατήρηση του κύρους του οίκου του. Τα «οἰκεῖα» είναι, επομένως, όλες οι υποθέσεις που σχετίζονταν με την οικονομική και κοινωνική ευμάρεια ενός οίκου και αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα του ενήλικου άνδρα. (σχόλιο βιβλίου ,σελ. 72)

·         Ἀνήρ : Ο ενήλικος ελεύθερος άνδρας είναι ο κύριος του οίκου, δηλαδή είναι αυτός που έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στην περιουσία και δικαιώματα διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας˙ και οι γυναίκες και τα παιδιά και οι δούλοι της οικογένειας κηδεμονεύονται από τον κύριο του οίκου. Στο δημόσιο επίπεδο, οι ενήλικοι ελεύθεροι Αθηναίοι άνδρες είναι οι μόνοι που έχουν δικαιώματα πολίτη, οι μόνοι δηλαδή που έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν στις συνελεύσεις του δήμου, να εκλέγονται στα διάφορα αξιώματα της πόλεως, να στρατεύονται (πλην ορισμένων εξαιρέσεων), να γίνονται μέλη των δικαστηρίων και να μηνύουν στα δικαστήρια ή να παρουσιάζονται ως μάρτυρες σε αυτά.(σχόλιο βιβλίου ,σελ. 72)

·         Ἀγαθόςόρος «ἀγαθός» παραπέμπει στο αγαθό της καλοκαγαθίας που διείπε ως αξία την αρχαία ελληνική κοινωνία. Ο Έλληνας άνδρας έπρεπε να είναι «καλὸς κἀγαθός». Συγκεκριμένα, το επίθετο «καλὸς» υποδηλώνει έναν άνδρα με ωραίο και γυμνασμένο σώμα, ικανό να εκπληρώσει τα καθήκοντά του ως οπλίτη, ενώ το επίθετο «ἀγαθὸς» υποδηλώνει έναν άνδρα σώφρονα, συνετό και μετρημένο, με απόλυτη αυτοσυγκράτηση απέναντι στα πάθη, με ικανότητα να κρίνει και να δρα λελογισμένα στον ιδιωτικό και κυρίως στον δημόσιο βίο. (σχόλιο βιβλίου ,σελ. 72)

·         Τα επιχειρήματα του Σωκράτη : (α. στην Εκκλησία του Δήμου όλοι ανεξαιρέτως έχουν το δικαίωμα να εκφράζουν τη γνώμη τους, β. σπουδαίοι πολιτικοί δεν κατάφεραν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή).

·         Κριτική σωκρατικών επιχειρημάτων : Χαρακτηρίζει όλους τους Αθηναίους σοφούς («Εγώ λοιπόν θεωρώ … οι Αθηναίοι είναι σοφοί»), παρόλο που γνωρίζουμε και από την Ἀπολογία Σωκράτους και από άλλα πλατωνικά έργα την υποτιμητική γνώμη που είχε για αυτούς. Τα επιχειρήματα του Σωκράτη έχουν γενικά λογική βάση και κρίνονται αρκετά ικανοποιητικά.

·         Μύθος (ως μέθοδος πειθούς από τον Πρωταγόρα) : ο μύθος είναι μία φανταστική αφήγηση που προέρχεται είτε από την παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή (στην προκείμενη περίπτωση, ο μύθος που θα ακολουθήσει είναι μάλλον επινόηση του Πρωταγόρα). Έχει χαρακτήρα ποιητικό (που του προσδίδει χάρη και γοητεία) και συμβολικό (με τη χρήση κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών). Ωστόσο, ο μύθος από μόνος του δεν είναι επαρκής μέθοδος απόδειξης ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η

·         Επιμηθέας (=ο επιλήσμων) : ο Προμηθέας είναι αυτός που, όπως δηλώνει και το όνομά του (σύνθετο από τις λέξεις πρὸ + μῆτις = σκέψη), σκέφτεται πριν κάνει κάτι, σταθμίζει τις συνέπειες και έπειτα προβαίνει σε πράξεις.

·         Προμηθέας (=ο προνοητικός) : ο Επιμηθέας είναι αυτός που, όπως δηλώνει και το όνομά του (σύνθετο από τις λέξεις ἐπὶ + μῆδος), σκέφτεται μετά την εκτέλεση μιας ενέργειας και βρίσκεται αντιμέτωπος με τις συνέπειές της. Είναι «ἁμαρτίνοος» ή «ὀψίνοος». Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να τον χαρακτηρίσουμε αστόχαστο, απερίσκεπτο, επιπόλαιο, παρορμητικό

·         Τα εφόδια που δώρισε στα ζώα ο Επιμηθέας :  

α. Παρέχει μέσα προφύλαξης από τους εχθρούς (τα άλλα ζώα)

β. Δίνει μέσα προστασίας από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες

γ. Φροντίζει για την εξασφάλιση τροφής: «Τοὐντεῦθεν … ἄλλων βοράν·»
δ. Εξισορροπεί τις αντίρροπες δυνάμεις στη φύση με σκοπό τη διαιώνιση των ειδών: «καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν … τῷ γένει πορίζων.»

·         Ο χρόνος

·         Ἡ ὥρα : α. ο ορισμένος χρόνος, η χρονική περίοδος που ορίζεται από τους φυσικούς νόμους, η περίοδος του έτους, του μήνα, της ημέρας,

β. η εποχή του έτους

Στη μυθολογία, οι Ώρες, κόρες του Δία και της Θέμιδος, ήταν τρεις: η Ευνομία, η Δίκη και η Ειρήνη, προστάτευαν δε τις εποχές του έτους και τους καρπούς κάθε εποχής

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η

·         Περιγραφή του ανθρώπου (γυμνός, ανυπόδητος, άστρωτος, άοπλος)

·         Ήφαιστος :

·         Αθηνά

·         Ἔντεχνος σοφία (=η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη/η σοφία που συμπορεύεται με την τέχνη) : η λέξη «σοφία» υποδηλώνει τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, τη σοφία που συμπορεύεται με την τέχνη, τις τεχνικές γνώσεις. Ο προσδιορισμός «ἔντεχνος» επιτρέπει εδώ στον Πρωταγόρα να διευκρινίσει, επομένως, πως αυτού του είδους τη σοφία εννοεί και όχι αυτή που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία, δηλαδή τις θεωρητικές γνώσεις.

·         Οι φύλακες της Ακρόπολης (Κράτος-Βία) Πρόκειται για τα όργανα εξουσίας του Δία. Στον μύθο του Πρωταγόρα συμβολίζουν τη δυσκολία και τις επίπονες προσπάθειες του ανθρώπινου γένους να αποκτήσει την πολιτική τέχνη, τις γνώσεις δηλαδή για την οργάνωση κοινωνιών και για την ανάπτυξη πνευματικού πολιτισμού. Έμμεσα προβάλλει την αξία και τη σημασία της τέχνης που υπόσχεται ότι διδάσκει στους νέους της Αθήνας.

·         Έμπυρος τέχνη : Η φωτιά, η πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας που έμαθε να μεταχειρίζεται ο άνθρωπος, εύλογα τοποθετείται στη βάση όλων των έως τότε τεχνολογικών κατακτήσεων. Ως πηγή ενέργειας υπήρξε αναγκαία συνθήκη για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στα υψηλά τεχνικά επιτεύγματα και να αντισταθμίσει με αυτά τη φυσική αδυναμία του. Η«ἔμπυρος τέχνη» εκφράζει την εφαρμοσμένη, την κατασκευαστική εκδήλωση της ανθρώπινης δραστηριότητας.  εκφράζει την εφαρμοσμένη, την κατασκευαστική εκδήλωση της ανθρώπινης δραστηριότητας(Ηφαίστου ) –Σοφία (Αθηνάς)

·         Δίκη : το ορθό, το δίκαιο, η συνήθεια που πηγάζει από την ορθή χρήση των πραγμάτων, το έθιμο, / η καλή συνήθεια, η τάξη, η αρμονία, το δίκαιο,

η κρίση, η γνώμη, η απόφαση, / κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στη διατήρηση και απονομή του νόμου,  / η δικαστική διαδικασία, η εκδίκαση μιας απόφασης και  / η δικαστική απόφαση, η τιμωρία, το πρόστιμο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4η

·         Ἡ Θεῖα Μοῖρα : το δώρο είναι θεϊκό γιατί : α) γιατί το κατείχαν ως τότε μόνο οι θεοί, β) γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, γ) γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών

·         Ἡ μοῖρα (=ό,τι αναλογεί στον καθένα, το μερίδιο, ο κλήρος, η τύχη, ο θάνατος)

·         Οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώπου (βωμοί καὶ ἀγάλματα θεῶν/φωνὴν καὶ ὀνόματα /οἰκήσεις /ἐσθῆτας /ὑποδέσεις /στρωμνὰς /ἐκ γῆς τροφὰς ) .Η σειρά με την οποία αναφέρονται οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώπου δεν είναι χρονική ,αλλά αξιολογική, κατιούσας κλίμακας. (βωμοί καὶ ἀγάλματα θεῶν – φωνὴν καὶ ὀνόματα – οἰκήσεις  -ἐσθῆτας – ὑποδέσεις  -στρωμνὰς  -ἐκ γῆς τροφὰς)

·         Τα στάδια εξέλιξης του ανθρώπου : χρησιμοποιώντας ο άνθρωπος την πρακτική νοημοσύνη του εξασφάλισε τροφή, στέγη, ενδυμασία, ακόμη περισσότερο άρθρωσε λόγο και αισθητοποίησε τη μεταφυσική του αγωνία σε θρησκευτικά σύμβολα, με τα οποία εκδηλώνεται εντονότερα η διαφορά του είδους του από τα άλλα έμβια όντα και η έλλογη ιδιότητά του. προτάσσονται η θρησκεία και η γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός) και ακολουθούν κατασκευές και επινοήσεις για την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου (υλικός πολιτισμός). Η σειρά είναι κατιούσα, αφού αρχίζει με το πνευματικά υψηλότερο, τη θρησκεία, και τελειώνει με το υλικά κατώτερο και πλέον αυτονόητο, την τροφή.

·         Η ανακάλυψη του έναρθρου λόγου :Η άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών, ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ, αλλά και με την άποψη σύγχρονων γλωσσολόγων. Αναμφισβήτητα η γλώσσα συνιστά τεκμήριο πολιτισμικής προόδου, καθώς σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει αποκτήσει την ωριμότητα που του επιτρέπει να κωδικοποιεί τις σκέψεις σε λέξεις και έννοιες, να οργανώνει λογικές προτάσεις που τον εκφράζουν και τον εξυπηρετούν στη συνεννόησή του με τους άλλους.

·         Άγαλμα

·         Οι συνέπειες της φωτιάς :1.εμφάνιση θρησκείας, 2. Καθιέρωση γλώσσας ως μέσου επικοινωνίας, 3.κάλυψη βιοτικών αναγκών

·         Η Δημιουργική Τέχνη

·         Πολιτική Τέχνη : Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νόμων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών, και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισμού.

·         Πολεμική Τέχνη : Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό, εκδηλώνεται δηλαδή η συνείδηση του συνανήκειν και της συνυπευθυνότητας των μελών της οργανωμένης κοινωνίας.

·         Ἑρμῆς

·         Αἰδώς: είναι ο σεβασμός, το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η δράση της είναι ανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης.

·         Δίκη : εκδηλώνεται με τη δημιουργία και την τήρηση κανόνων δικαίου, την κατοχύρωση του δικαίου, του ορθού και του νόμιμου.

·         Η σημασία του διαμοιρασμού της αιδούς και της δίκης σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους : περιστέλλεται ο ατομικισμός και ο εγωισμός και εξασφαλίζεται η αρμονική κοινωνική συμβίωση. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και συνιστούν παράγωγα της εξέλιξης τόσο της ηθικής συνείδησης, όσο και του πολιτισμού που την εκφράζει και την κατευθύνει.

·         Ἰδιώτης (=ο πολίτης ως άτομο, ο κοινός άνθρωπος, ο αγύμναστος, ο αμαθής)

·         Με τον μύθο ο Πρωταγόρας: α) παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία εξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωής (βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου -> υλικοτεχνικός πολιτισμός -> ηθικοπνευματικός πολιτισμός / πολιτική κοινωνία), β) Υπερασπίζεται τη δημοκρατική αντίληψη στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, ανασκευάζοντας το επιχείρημα του Σωκράτη. Η αιδώς και η δίκη μοιράστηκαν σε όλους τους ανθρώπους και δεν ακολουθούν τη λογική του καταμερισμού της εργασίας, γ) Δείχνει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, γιατί οι άνθρωποι την απέκτησαν σε μεταγενέστερο στάδιο της ιστορίας τους.

·         α) παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία εξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωής (βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου -> υλικοτεχνικός πολιτισμός -> ηθικοπνευματικός πολιτισμός / πολιτική κοινωνία).

ΕΝΟΤΗΤΑ 5η

·         Φύσις (βλ. σχόλιο βιβλίου)

·         Οι τρεις μορφές αγωγής : Οι παράγοντες που θα συντελέσουν στην κατάκτηση της πολιτικής αρετής είναι η φροντίδα, η άσκηση και η διδασκαλία. Η αναφορά στις τρεις μορφές αγωγής έμμεσα προβάλλει την αναγκαιότητα του καλού δασκάλου, δηλαδή του κατάλληλου και ικανού παιδαγωγού να αναλάβει την αγωγή του νέου.

·         Κολάζω (=τιμωρώ για σωφρονισμό του αδικούντος και παραδειγματισμό των άλλων)

·         Τιμωροῦμαι (=τιμωρώ για να εκδικηθώ τον αδικήσαντα /τιμωρώ για ηθική ικανοποίηση)

·         Τα έμφυτα ελαττώματα : αφορούν στην εξωτερική εμφάνιση , στον ανθρώπινο οργανισμό. Οι αντιδράσεις στα μειονεκτήματα περιορίζονται στον οίκτο , τη συμπόνια, τη συμπάθεια.

·         Τα επίκτητα ελαττώματα : αφορούν στο χαρακτήρα του ανθρώπου (αρετές ). Οι αντιδράσεις είναι θυμού, νουθεσίες ,τιμωρίες.

·         Κλιμάκωση ενεργειών για τα έμφυτα ελαττώματα (θυμός- νουθεσία- διδαχή – τιμωρία)

·         Θυμός

·         Ασέβεια (=αφορά στους Θεούς )

·         Αδικία (=αφορά στους ανθρώπους)

·         Σύγκριση τιμωρίας στην 4η Ενότητα («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») και στην 5η Ενότητα («μή εἶναι ἐν ἀνθρώποις»)

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η

·         Η επιμέλεια και η μάθηση ως προϋποθέσεις κατάκτησης της αρετής

·         Λόγος (=ο έναρθρος λόγος, η διάνοια, το λογικό , ο ορθός λόγος)

·         Η άλογη και η έλλογη τιμωρία : Ο Πρωταγόρας αποδίδοντας παιδαγωγική σημασία στην ποινή προϋποθέτει τη στοιχειώδη έστω λογική και αισθήματα στον άνθρωπο, τα οποία χαρακτηρίζονται από τη δυνατότητα περαιτέρω καλλιέργειας και εξανθρωπισμού. Από την άποψη αυτή ο άνθρωπος διαθέτει ηθική συνείδηση, περισσότερο ή λιγότερο αναπτυγμένη, η οποία με την ποινή μπορεί να τον οδηγήσει στην αναθεώρηση των πράξεών του και στην αυτεπίγνωσή του. Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι η τιμωρία ως σκόπιμη ενέργεια μέσα στην κοινωνία απορρέει και πρέπει να απορρέει από τη λογική. Η λογική είναι η βάση για την οργάνωση της κοινωνικής ζωής, για τη συνεννόηση των ανθρώπων και τη συμβίωσή τους. Όποιος επιβάλλει ποινές ἀλογίστως, δεν πιστεύει στον παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής. Αντίθετα, η έλλογη τιμωρία είναι ένας τρόπος παροχής βοήθειας προς τον άλλον, αφού αποβλέπει στην ανασυγκρότηση της ανθρώπινης υπόστασης, στη βελτίωσή της και στην αναμόρφωσή της.

·         Ο στόχος της ποινής : (σωφρονισμός και παραδειγματισμός και όχι εκδίκηση, με απώτερο σκοπό την αποτροπή της αδικίας)

·         Η ποινή ως απόδειξη του διδακτού της αρετής : Στον ιδιωτικό, στις σχέσεις των ανθρώπων στην οικογένεια και το σχολείο, και στον δημόσιο, στις σχέσεις των πολιτών με την πολιτεία. Στην ιδιωτική ζωή (ἰδίᾳ), οι γονείς και οι παιδαγωγοί τιμωρούν τα παιδιά και τους μαθητές τους. Στη δημόσια ζωή (δημοσίᾳ), τα όργανα του κράτους επιβάλλουν ποινές σε όσους παραβιάζουν τους νόμους.

·         Η προβολή της αξίας της ποινής στο μέλλον («μέλλοντος χάριν»)

·         Η αυταρέσκεια του Πρωταγόρα στο τέλος της ενότητας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 7η

·         Οι ἀγαθοί ἄνδρες (=σχόλιο 1ης ενότητας)

·         Η Διάλεξη (Λόγος) ως μέθοδος πειθούς

·         Ἀνδρός ἀρετή =δικαιοσύνη + σωφροσύνη+ ὅσιον

·         Κλιμάκωση ποινών :θάνατος /εξορία /δήμευση περιουσίας/ καταστροφή «οἴκου».

·         Στάδια αγωγής : α. οικογενειακό περιβάλλον (φορείς :γονείς-παραμάνα-παιδαγωγός/ στόχοι :βελτίωση χαρακτήρα, κατανόηση εννοιών/παιδαγωγικά μέσα :συμβουλές ,απειλές ,χτυπήματα), β. σχολικό περιβάλλον (φορείς :δάσκαλοι / στόχοι :γνώσεις ευκοσμία / παιδαγωγικά μέσα :απομνημόνευση, μίμηση ), γ. κοινωνικό περιβάλλον (φορείς :η πόλη / στόχοι :καλοί κἀγαθοί πολῖται / παιδαγωγικά μέσα :οι νόμοι)

·         Παραμάνα: ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη, έμμισθη, που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία. Η γυναίκα που θήλαζε το βρέφος ονομαζόταν «τίτθη», και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού, «τιθήνη» ή «τροφός».

·         Παιδαγωγός: δεν είχε τη σημασία που έχει σήμερα η λέξη. Ο ρόλος του ήταν μόνο συνοδευτικός: ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο, το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του.

·         Εὐκοσμία : Η ευπρεπής συμπεριφορά των παιδιών.

·         Εύθύνες : όταν ένα παιδί παρεκκλίνει από τη θεμιτή συμπεριφορά, το επαναφέρουν στην ευθεία, όπως ισιώνουν ένα δέντρο που λυγίζει και γέρνει. «Εὐθῦναι» ονομαζόταν η λογοδοσία που ήταν υποχρεωμένος να κάνει μπροστά σε ειδικούς ελεγκτές ένας άρχοντας για τις πράξεις του, όταν τελείωνε ο χρόνος της θητείας του. Έτσι ονομάζονταν και οι κυρώσεις που του επιβάλλονταν, αν διαπιστωνόταν κατάχρηση της εξουσίας του ή παραλείψεις.

·         Ἔπαινοι /Ἐγκώμια