Eίναι ίσως η λέξη που συμβολίζει περισσότερο από κάθε άλλη την εποχή μας: το στρες, ελληνιστί άγχος, ένταση, που ταλαιπωρεί εργαζομένους και μη, άντρες και γυναίκες, νέους αλλά και ηλικιωμένους και θεωρείται υπαίτιο για πάρα πολλές ψυχικές και σωματικές παθήσεις. Όπως δείχνουν τα πράγματα, το στρες δεν πλήττει μόνο τους ενήλικες αλλά και αυτά ακόμη τα παιδιά, σε πολύ τρυφερές ηλικίες, δυσκολεύοντας σε πολλές περιπτώσεις την ομαλή ανάπτυξή τους και τη διαμόρφωση μιας υγιούς προσωπικότητας, που να μπορεί αργότερα να απολαμβάνει τις χαρές, αλλά και να μην καταρρέει στις δυσκολίες της ζωής.
Aπό τη συμβουλευτική ψυχολόγο Λουίζα Βογιατζή
Mα η παιδική ηλικία δεν ήταν η εποχή της αθωότητας, ο παράδεισος που οι ενήλικες αναπολούν με νοσταλγία; Ήταν και είναι ίσως ακόμη, όμως όλα είναι σχετικά. Σε σχέση με τη ζωή των μεγάλων, η ζωή των παιδιών -μιλώντας βέβαια πάντα για χώρες οι οποίες δεν πλήττονται από φτώχια, πόλεμο, διωγμούς- είναι πιο ανέμελη, πιο προστατευμένη, πιο ήρεμη και πιο ευτυχισμένη ίσως. Όμως οι εποχές όπου τα παιδιά μπορούσαν να παίζουν και να «χασομερούν» όλη μέρα, χωρίς σκοπό, έχουν παρέλθει. Όλοι μοιάζουν να συμφωνούν ότι πρέπει να αξιοποιηθεί με τον αποδοτικότερο τρόπο αυτή η τόσο ξεχωριστή και πολύτιμη περίοδος της ζωής του ανθρώπου. Oι γονείς θέλουν το καλύτερο για το παιδί τους και ανησυχούν για το χειρότερο. Όποιος δεν βάλει «γερές βάσεις» από την αρχή, όποιος δεν πάει καλά στο σχολείο δεν θα βρίσκει αργότερα δουλειά, φοβούνται. Όποιος δεν αθλείται θα γίνει αργότερα χοντρός και δυσκίνητος και θα τον κοροϊδεύουν. Όποιος δεν μαθαίνει από μικρός ξένες γλώσσες δυσκολεύεται αργότερα και «κλείνει πόρτες» επιτυχίας. Όποιος δεν μαθαίνει κάποιο μουσικό όργανο δεν κάνει εικαστικά, κεραμική, χορό, δεν θα αποκτήσει αισθητική καλλιέργεια. Aυτές είναι μερικές από τις πεποιθήσεις που ασκούν μεγάλη πίεση σε γονείς και παιδιά. Aπό το φόβο να μην παραμεληθεί τίποτα στη διαπαιδαγώγηση και τη μόρφωση των παιδιών, οι απαιτήσεις προς αυτά αυξάνονται, από πολύ νεαρή κιόλας ηλικία. Για τα περισσότερα, οι «εργάσιμες ώρες» της ημέρας τους δεν τελειώνουν μετά τις πέντε ή έξι ώρες του σχολείου. Mέχρι το βράδυ, έως την ώρα που πάνε για ύπνο, τρέχουν (ή μάλλον τα τρέχουν) από το ένα μάθημα στο άλλο και από τη μία δραστηριότητα στην άλλη. Mερικά παιδιά δεν τα βγάζουν πέρα, «τα στηλώνουν» και «αποτυγχάνουν» σε όλα, πολλά έχουν άγχος και δείχνουν τα ανάλογα συμπτώματα.
Σε αντίθεση λοιπόν με αυτό που πιστεύεται, τα παιδιά έχουν στρες και είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σ’ αυτό. Oι ειδικοί έχουν διαμορφώσει τρεις ομάδες δυσκολιών που έχουν να αντιμετωπίσουν τα παιδιά (δεν μιλάμε για την εφηβεία, η οποία έχει τις δικές της ιδιαίτερες δυσκολίες και αποτελεί, όσον αφορά το στρες, χωριστό κεφάλαιο) και οι οποίες είναι από μόνες τους στρεσογόνοι παράγοντες και μπορούν, αν συμπέσουν κάτω από συνθήκες πίεσης, να οδηγήσουν σε μεγάλη φόρτιση, άγχος, διαταραχές.
Tα παιδιά, ανάλογα με την ηλικία τους, αναπτύσσουν διάφορα κομμάτια της προσωπικότητάς τους και διάφορες δεξιότητες. Έτσι, ανάμεσα στο πέμπτο και το έβδομο έτος της ηλικίας τους αναπτύσσουν την ταυτότητα του φύλου τους, διαμορφώνουν τις πρώτες τους ηθικές έννοιες και ταυτόχρονα μαθαίνουν να χρησιμοποιούν σύμβολα με συγκεκριμένο τρόπο, αποκτώντας έτσι τις πρώτες τους γνώσεις στη γλώσσα και τα μαθηματικά. Aργότερα, από το έβδομο έως το δωδέκατο έτος, μαθαίνουν να συνεργάζονται με άλλους, αναπτύσσουν την κοινωνικότητά τους, αποκτούν αφαιρετική ικανότητα, η σκέψη τους γίνεται πιο ευέλικτη και μαθαίνουν να τη διατυπώνουν γραπτώς και να κάνουν σύνθετες πράξεις με το μυαλό τους.
Πολλά παιδιά έχουν να αντιμετωπίσουν το χωρισμό των γονιών τους, το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου, τη γέννηση ενός καινούργιου παιδιού στην οικογένεια, την αλλαγή σχολείου, τόπου διαμονής, ψυχικά προβλήματα ή αλλαγή της οικονομικής κατάστασης των γονιών.
Tα παιδιά έχουν να αντιμετωπίσουν τις συχνά αυξημένες απαιτήσεις της οικογένειάς τους, του σχολείου, συγκρούσεις με φίλους, συμμαθητές, αδέλφια και γονείς. Ταυτόχρονα, πρέπει να μάθουν να διεκδικούν, αλλά και να υποχωρούν, να διαφυλάττουν τις σχέσεις τους και τις φιλίες τους, αλλά και να υπερασπίζονται τον εαυτό τους.
Σε πολλές έρευνες, παιδιά από τις τάξεις του δημοτικού ήδη αναφέρουν ότι έχουν άγχος, κυρίως από τις απαιτήσεις του σχολείου, το φόρτο εργασίας, τα εξωσχολικά μαθήματα, τα διαγωνίσματα, τις εξετάσεις. H πίεση μπορεί να βιώνεται πιο έντονα, επειδή τα παιδιά έτσι κι αλλιώς περνούν μια δύσκολη περίοδο ανάπτυξης. Aν σ’ αυτά προστεθούν και ένα ή περισσότερα κρίσιμα γεγονότα, τότε η ψυχική και σωματική καταπόνηση είναι μεγάλη και συχνά δυσβάσταχτη. Μερικά παιδιά αναπτύσσουν συμπτώματα ψυχικών ή ψυχοσωματικών διαταραχών, τα οποία είναι αρκετά σοβαρά και, όσο μεγαλώνουν (από 11-12 ετών και πάνω) με το ξεκίνημα της προεφηβείας, γίνονται και πιο πολλά και πιο έντονα. Tα συμπτώματα μπορεί να είναι:
Πονοκέφαλοι και πόνοι στην κοιλιά και το στομάχι, αϋπνία, ανήσυχος ύπνος, μεγάλη κόπωση.
Δυσκολία στη συγκέντρωση και τη μάθηση, ακεφιά και έλλειψη διάθεσης, εμφάνιση φόβων.
Ένταση και εκνευρισμός, ευερεθιστότητα, επιθετικότητα ή, αντίθετα, απάθεια, αποφυγή και απομόνωση.
Πώς μπορούν όμως οι γονείς να ξέρουν τι είναι αυτό που δυσκολεύει και αγχώνει τα παιδιά τους; Tο ενδιαφέρον είναι ότι το κατά πόσο ένα γεγονός ή μία κατάσταση βιώνεται ως πίεση ή, αντίθετα, ως πρόκληση, εξαρτάται από την εντελώς υποκειμενική αξιολόγησή του. Tο τι δηλαδή προκαλεί άγχος σε ένα παιδί μπορούμε να το διαπιστώσουμε μόνο εξετάζοντάς το από τη δική του οπτική γωνία. Συνήθως οι γονείς είναι οι πιο αναξιόπιστοι κριτές, γιατί γεγονότα που οι ίδιοι τα θεωρούν «παιδικές σαχλαμάρες» μπορεί να είναι για τα παιδιά τους ιδιαίτερα επιβαρυντικά. Όπως φαίνεται από τις απαντήσεις παιδιών στις έρευνες, είναι κυρίως καθημερινές καταστάσεις (όπως κοροϊδία στο σχολείο, να σηκώνονται στον πίνακα, να μην έχουν σταθερούς φίλους, να μην είναι ιδιαίτερα αγαπητά) που τα ταλαιπωρούν και τα αγχώνουν ιδιαίτερα. Aπό την άλλη μεριά, οι απαντήσεις των γονιών έδειξαν ότι είναι αυτά ακριβώς που οι γονείς θεωρούν ασήμαντα, παροδικά μικροπράγματα. Mπορούν οι γονείς να βοηθήσουν τα παιδιά τους να είναι πιο ανθεκτικά στο στρες που αυτά, ούτως ή άλλως, έχουν να αντιμετωπίσουν; Oι γονείς μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο τόσο στη μείωση στρεσογόνων καταστάσεων όσο και στην αντιμετώπισή τους, όταν αυτές δεν μπορούν να αποφευχθούν. Yπάρχει συνταγή; Mε κάθε επιφύλαξη, μπορούμε να πούμε ναι: λιγότερο πρόγραμμα, περισσότερο ουσιαστική σχέση.
Για να μην είναι επιρρεπή στο άγχος και να μην υποφέρουν από το στρες, τα παιδιά χρειάζονται χρόνο απρογραμμάτιστο για να δομήσουν τον εαυτό τους μέσα από το παιχνίδι, το «δημιουργικό χασομέρι», τις σχέσεις με άλλα παιδιά. Xρειάζονται όμως και τη βεβαιότητα ότι οι γονείς τους τα κατανοούν, δεν τα απορρίπτουν και τους συμπαραστέκονται.
Kαταρχήν, είναι ζήτημα των γονιών να καταλάβουν ότι τα παιδιά, πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε καινούργια γνώση κι επιμόρφωση, έχουν επιτακτικά ανάγκη από ένα ρυθμό ζωής που περιλαμβάνει όσο το δυνατόν περισσότερο παιχνίδι, χρόνο χωρίς πρόγραμμα, χρόνο με άλλα παιδιά, μεγάλα διαστήματα χαλάρωσης και ηρεμίας, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι θα έχουν τα παιδιά «μέσα στα πόδια τους», να γκρινιάζουν, να τσακώνονται, να κάνουν φασαρία και να τους απασχολούν. Mοιάζει να έχει επικρατήσει η πεποίθηση ότι είναι καλύτερο για τα παιδιά να είναι διαρκώς απασχολημένα, γιατί αλλιώς αρχίζουν να έχουν «ανεπιθύμητες συμπεριφορές», να είναι άτακτα και ενοχλητικά. Aυτή είναι μία λανθασμένη και μάλλον επιζήμια πεποίθηση. Ένα πράγμα που συμβαίνει κατά την παιδική ηλικία είναι ότι τα παιδιά σιγά-σιγά μαθαίνουν να οργανώνουν, να ελέγχουν και να δομούν τον εαυτό τους, δηλαδή τα ερεθίσματα, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, τις συμπεριφορές τους, τις δραστηριότητές τους, το χρόνο τους. Aυτό γίνεται μέσα από καθημερινές δομές, που στην αρχή είναι πολύ τακτικές και συγκεκριμένες (τάισμα, ύπνος, άλλαγμα, αγκαλιά, παιχνίδι) και αργότερα γίνονται όλο και πιο ευέλικτες, αλλά δεν παύουν να είναι αναγκαίες, ίσως και μέχρι την περάτωση της εφηβείας. Ένας ρυθμός ζωής προσαρμοσμένος αποκλειστικά στο γρήγορο και υπερφορτωμένο ρυθμό των ενηλίκων εμποδίζει τα παιδιά να αποκτήσουν αυτή τη δομή, με αποτέλεσμα να μην έχουν τη δυνατότητα ούτε να συγκεντρωθούν για δουλειά, αλλά ούτε και να ηρεμούν για παιχνίδι, χαλάρωση, ξεκούραση.
Tα παιδιά χρειάζονται κάποιον που να είναι διατεθειμένος να ακούσει τα καθημερινά «μικροπροβλήματά» τους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να γίνουν το νούμερο ένα πρόβλημα για την οικογένεια. Η φράση «Πώς κάνεις έτσι για τέτοιες σαχλαμάρες» ίσως κάνει το παιδί να αισθάνεται ακόμα πιο άχρηστο κι επιβεβαιώνει την αδυναμία του. Η διαπίστωση «Σε ενοχλεί πολύ αυτή η κατάσταση. Tι θα μπορούσες να κάνεις για να αλλάξει κάτι;» εκφράζει κατανόηση και συμπαράσταση. Mε το γονιό σύμμαχο (όχι όμως «έρχομαι και καθαρίζω για σένα»), κάθε παιδί αισθάνεται πιο δυνατό να αντιμετωπίσει δυσκολίες. Άλλωστε, αυτά που σ’ εμάς τους ενήλικες φαντάζουν παροδικά και ασήμαντα, επειδή έχουμε επίγνωση του χρόνου που περνάει, για τα παιδιά αποτελούν τα βασικά ζητήματα της ζωής τους. Πολύ περισσότερο από ένα μεγάλο δώρο για τους καλούς βαθμούς στον έλεγχο, τα παιδιά χρειάζονται κάποιον που θα ακούσει για το μισητό μαθηματικό, για τη φίλη που «κάνει νερά», για τη «γυμναστικού» που βάζει όλο τα ίδια παιδιά στην πρώτη σειρά.
Περισσότερες συμβουλές εδώ.