Πρόσεξε τα παρακάτω παραδείγματα:
Είχαμε ραντεβού στις εννέα.
Κέρδισα εννιά χιλιάδες ευρώ!
Πού είναι οι σημειώσεις μου;
Πού 'ναι εκείνα μου τα κάλλη.
Μόλις τώρα μου έφεραν τις εφημερίδες.
Ποιος μου 'φερε αυτό τετράδιο;
Όπως φαίνεται στα παραπάνω παραδείγματα, πολλές φορές η ίδια λέξη προφέρεται και γράφεται με διαφορετικό τρόπο. Κάποιοι φθόγγοι χάνονται, κάποιοι αλλάζουν, με άλλα λόγια παρουσιάζουν διάφορα πάθη.
Η αιτία αυτών των παθών βρίσκεται στη χασμωδία, δηλαδή στη συνάντηση δύο φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη (δύο-δυο) ή ανάμεσα σε γειτονικές λέξεις (από το - απ' το). Τέτοιες συναντήσεις είναι πολύ συχνές στη γλώσσα μας, αφού πολλές λέξεις τελειώνουν σε φωνήεν και πολλές λέξεις αρχίζουν από φωνήεν.
Τα πάθη χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στα πάθη των φωνηέντων και στα πάθη των συμφώνων.
Τα πάθη των φωνηέντων είναι: η συνίζηση, η συναίρεση, η έκθλιψη, η αφαίρεση, η αποκοπή και η συγκοπή. Στα πάθη φωνηέντων συγκαταλέγονται και τα πάθη των αρχικών φωνηέντων και είναι η αποβολή, η πρόταξη και η αλλαγή.
Πολλές φορές όταν μετά από τα φωνήεντα [i] (ι, η, υ, ει, οι) και [e] (ε, αι) ακολουθεί άλλο φωνήεν, τότε τα δύο φωνήεντα προφέρονται μαζί, ώστε να αποτελέσουν μια μόνο συλλαβή. Συνεπώς, συνίζηση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο η προφορά του [i] και του [e] με το ακόλουθό του φωνήεν σε μια συλλαβή.
Παραδείγματα:
[i] + φωνήεν
- οιο = ποιότητα - τέτοιος: «κακή ποι-ό-τητα», «τέ-τοιος άνθρωπος»
- ια = ελευθερία - ελευθεριά: πάλεψαν για την ελευθε-ρί-α» αλλά και «πάλεψαν για τη λευτε-ριά»
- υο = δύο - δυο: «δύ-ο μπουκάλια», αλλά και «δυο μπουκάλια»
- εια = άδεια - άδεια: «πήρε ά-δει-α», αλλά και «φέρε τα ά-δεια μπουκάλια»
[e] + φωνήεν
- εννέα - εννιά: «η ώρα είναι εν-νέ-α», αλλά και «η ώρα είναι εν-νιά»
- παλαιά - παλιά: «τα πα-λαι-ά χρόνια», αλλά και «πα-λιά πράγματα»
Όπως γίνεται φανερό στις περιπτώσεις που έχουμε συνίζηση του [e], τότε το [e] μετατρέπεται σε [ι].
Πολλές λέξεις λέγονται μόνο με συνίζηση, π.χ. ποιος, κάποιος, τέτοιος, άδειος, αδειάζω, ήλιος κ.ά.
Συναίρεση λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο δύο γειτονικά φωνήεντα μιας λέξης ενώνονται σε ένα φωνήεν.
Παραδείγματα:
ακούουν - ακούν, δεκαέξι - δεκάξι
Όπως φαίνεται από τα δύο παραδείγματα στη συναίρεση ενώνονται δύο όμοια φωνήεντα ή δύο διαφορετικά.
Όταν ενώνονται δύο όμοια φωνήεντα, τότε είναι ολοφάνερο ότι μένει το ένα από τα δύο, π.χ. ακούουν - ακούν
Όταν ενώνονται δύο ανόμοια φωνήεντα, τότε απομένει το πιο δυνατό. Πιο δυνατά, κατά σειρά, είναι τα [a], [o], [u], [e], [i].
Υπερισχύει το [a]: δεκαέξι - δεκάξι, παραήπιες - παράπιες, καλοακούω - καλακούω
Υπερισχύει το [ο]: Θεόδωρος - Θόδωρος
Υπερισχύει το [u]: ακούεις - ακούς
Υπερισχύει το [e]: λέ(γ)εις - λες
Εκτός από την ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων μιας λέξης συναντάμε και την ένωση ή καλύτερα τη συμπροφορά δύο γειτονικών φωνηέντων σε δύο συνεχόμενες λέξεις. Το αποτέλεσμα το σημειώνουμε με τρεις διαφορετικούς τρόπους: την έκθλιψη, την αφαίρεση και την κράση.
Έκθλιψη λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο χάνεται το τελευταίο φωνήεν μιας λέξης μπροστά από το αρχικό φωνήεν της επόμενης λέξης. Στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε την απόστροφο. [΄]
Παραδείγματα:
από έξω - απ' έξωσε αγαπώ - σ' αγαπώτα άλλα - τ' άλλαφέρε εδώ - φέρ' εδώ
Παθαίνουν συνήθως έκθλιψη εμπρός στα όμοια φωνήεντα:
1. Τα άρθρα το, του, τα:
το ωραίο - τ' ωραίο,του ουρανού - τ' ουρανού,τα άλλα - τ' άλλα
2. Τα μόρια θα, να:
θα ακούσω - θ' ακούσω,να αρχίσει - ν' αρχίσει
3. Οι αντωνυμίες με, σε, το, τα:
με έδειξε - μ' έδειξε,σε έφερα - σ' έφερα,το ονειρεύτηκες - τ' ονειρεύτηκες,τα άκουσα - τ' άκουσα
4. Οι προθέσεις από, σε, για:
από όλους - απ' όλους,σε έψαχνα - σ' έψαχνα,για αλλού - γι' αλλού
Οι προθέσεις σε και από παθαίνουν έκθλιψη μπροστά και ανόμοιο φωνήεν:
σε αυτόν - σ' αυτόναπό αυτόν - απ' αυτόν
Το επίρρημα μέσα χάνει το τελικό α και μπροστά από φωνήεν, π.χ. μέσα από - μέσ' από, αλλά και μπροστά από σύμφωνο, π.χ. μέσα στο δωμάτιο, μες στο δωμάτιο. Στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε έκθλιψη αλλά αποκοπή, δε σημειώνουμε απόστροφο και γράφουμε το σ με τελικό ς.
Ο σύνδεσμος και μπροστά από φωνήεντα μπορεί να γραφτεί κι, π.χ. και ύστερα, κι ύστερα. Δε σημειώνουμε την απόστροφο.
Η έκθλιψη είναι φαινόμενο κυρίως του προφορικού λόγου. Στο γραπτό λόγο σημειώνεται όταν πρόκειται για κείμενο σε φιλικό ύφος, π.χ. ένα γράμμα. Σε κείμενα με επίσημο ύφος, π.χ. απάντηση σε σχολική ερώτηση, είναι προτιμότερο να αποφεύγεται.
Αφαίρεση λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο χάνεται το αρχικό φωνήεν μιας λέξης μπροστά από το τελικό φωνήεν της προηγούμενης λέξης. Στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε την απόστροφο. [΄]
Παραδείγματα:
πού είναι; - πού 'ναιθα έχει - θα 'χει
Αφαίρεση παθαίνουν οι τύποι του ρήματος που το αρχικό τους φωνήεν είναι τονισμένο [e], [i], όταν η προηγούμενη λέξη είναι προσωπική αντωνυμία, το ερωτηματικό πού, το αναφορικό που και τα μόρια θα, να.
Παραδείγματα:
αφαίρεση μετά από την προσωπική αντωνυμία: μου είπε - μου 'πεαφαίρεση μετά από το ερωτηματικό πού: πού είσαι; - πού 'σαιαφαίρεση μετά από το αναφορικό που: αυτό που έχεις φέρει - αυτό που 'χεις φέρειαφαίρεση μετά από τα μόρια θα, να: θα έρθει, να έρθει - θα 'ρθει, να 'ρθει
Δε σημειώνεται απόστροφος μετά από αφαίρεση στους αδύναμους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας, π.χ. μένα, σένα, στα επιρρήματα εδώ-δω, εκεί-κει.
Παραδείγματα:
Έλα σε μένα.Έλα δωΠάνε κει
Αποκοπή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο χάνεται το τελικό φωνήεν μια λέξης μπροστά από το αρχικό σύμφωνο της επόμενης. Στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε την απόστροφο. [΄]
Παραδείγματα:
φέρε το - φέρ' τοαπό το σπίτι - απ' το σπίτιμέσα στο δωμάτιο - μες στο δωμάτιο
Το επίρρημα μέσα γράφεται χωρίς απόστροφο και με τελικό ς.
Συγκοπή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο στο εσωτερικό μιας λέξης χάνεται ένα φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωνα.
Παραδείγματα:
κορυφή - κορφήφέρετε - φέρτεγράψετε - γράψτε
Πάθη αρχικών φωνηέντων
Αποβολή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιες λέξεις μερικές φορές χάνουν το αρχικό τους φωνήεν.
Παραδείγματα:
αγελάδα - γελάδα, εβδομάδα - βδομάδα, εμπρός - μπρος, ημέρα - μέρα, υγεία - γεια κ.ά.
Παρατηρείται σε κάποιες περιπτώσεις η αρχική λέξη να έχει το αρχικό φωνήεν και να το χάνουν κάποια από τα παράγωγά της:
Παραδείγματα:
ήλιος - ηλιακός - λιακάδαομόνοια - μονοιάζωόμοιος - ομοιάζω - μοιάζω
Πρόταξη λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιες λέξεις παίρνουν στην αρχή ένα φωνήεν, συνήθως το α.
Παραδείγματα:
σκιά - ίσκιος, βδέλλα - αβδέλλα
Αλλαγή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιες λέξεις αλλάζουν το αρχικό τους φωνήεν σε ένα άλλο.
Παραδείγματα:
έξαφνα - άξαφνα, όμορφος - έμορφος - εύμορφος
| κατηγορία | φανόμενο | σχόλιο | παράδειγμα |
| πάθη φωνηέντων | συνίζηση | δυο φωνήεντα προφέρονται ως μία συλλαβή | ποιότητα → τέτοιο |
| συναίρεση | ενώνονται δύο φωνήεντα | ακούουν → ακούν | |
| έκθλιψη | χάνεται το τελικό φωνήεν μπροστά από φωνήεν | από όλα → απ' όλα | |
| αφαίρεση | χάνεται το αρχικό φωνήεν | τα έφερε → τα 'φερε | |
| αποκοπή | χάνεται το τελικό φωνήεν μπροστά από σύμφωνο | φέρε το → φέρ' το | |
| συγκοπή | χάνεται ένα φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωνα | φέρετε → φέρτε | |
| πάθη αρχικών φωνηέντων | αποβολή | χάνεται το αρχικό φωνήεν | ημέρα → μέρα |
| πρόταξη | προστίθεται αρχικό φωνήεν | σκιά → ίσκιος | |
| αλλαγή | αλλάζει το αρχικό φωνήεν | έξαφνα → άξαφνα | |
Τα πάθη των συμφώνων μπορούμε να τα διακρίνουμε σε εκείνα που συμβαίνουν και στον προφορικό και στο γραπτό λόγο και σε εκείνα που συμβαίνουν μόνο στον προφορικό λόγο.
Πάθη στον προφορικό και στο γραπτό λόγο
Αποβολή του γ ανάμεσα σε φωνήεντα
Σε μερικές λέξεις χάνεται το γ ανάμεσα σε φωνήεντα.
Παραδείγματα:
λέγω - λέωτρώγω - τρώωραγίζω - ραΐζω
Ανάπτυξη του γ ανάμεσα σε δύο φωνήεντα
Σε μερικές λέγεις αναπτύσσεται ένα γ ευφωνικό ανάμεσα σε δύο φωνήεντα, ιδίως όταν έχουν την ίδια προφορά.
Παραδείγματα:
αέρας - αγέρας - αγερικόέκαιε - έκαιγεκλαίω - κλαίγω
Πάθη στον προφορικό λόγο
Το τελικό ν ή αφομοίωση ως προς το σημείο της άρθρωσης
Στον προφορικό λόγο το τελικό ν αφομοιώνεται με το σύμφωνο της επόμενης λέξης και γίνεται χειλικό μπροστά από χειλικό (ν → π, μπ), χειλοδοντικό μπροστά από χειλοδοντικό (ν → φ, β), υπερωικό μπροστά από υπερωικό (ν → κ, γκ, χ, γ). Το φαινόμενο παρατηρείται κυρίως στο άρθρο (τον, την, των) στην τριτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμία (τον, την) στα άκλιτα (δεν, μην, σαν), αλλά και σε άλλες λέξεις (όταν, λοιπόνκ.ά.)
Παραδείγματα:
ν + π: τον πατέρα → [to(m)]batera], την πόρτα → [tim borta]
ν + φ: τον φίλησα → [to(m)]filisa]
ν + κ: τον καιρό → [to(n)g'ero]
ν + γ: δεν γύρισε → [den jirise]
Αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα
Στην αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα διακρίνουμε δύο περιπτώσεις:
α. ηχηροποίηση ενός στιγμιαίου συμφώνου (π, τ, κ) μετά από έρρινο
Παραδείγματα:
τον πόλεμο → [to(m)bolemo]
τον τίμησαν → [to(n)dimisan]
δεν κατάλαβα → [de(n)gatalava]
β. ηχηροποίηση ενός συμφώνου όταν ακολουθείται από ηχηρό σύμφωνο
Παραδείγματα:
τους γέρους → [tuzjerous]
ας βάλεις → [azvalis]
μας δώσανε → [mazδosane]
Περισσότερα φιλολογικά θέματα εδώ.