Η νοημοσύνη και η λογική μπορούν να θεωρηθούν η «ασπίδα» του ανθρώπου στον αγώνα του για επιβίωση και είναι καταλυτικές στον τρόπο που διάγει τη ζωή του.
Ωστόσο, αυτό δεν επιτυγχάνεται αν δεν καλλιεργήσει ταυτόχρονα και την κριτική του σκέψη, την ανάγκη και τον τρόπο, δηλαδή, να κρίνει (δια-κρίνει, ξεχωρίζει) τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο, τι ορθό και τι λάθος, τι πραγματικό και τι φαντασιώδες -ποια πληροφορία των ατομικών αισθήσεων ή ποια σύλληψη του ατομικού νου συνιστά έγκυρη και ποια μη έγκυρη γνώση.
Ένας πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος δεν μπορεί να προσλαμβάνει κάθε πληροφορία και να την αποδέχεται χωρίς μία λογική επεξεργασία και κριτική. Αν το καλοσκεφτούμε, δεν υπάρχει στιγμή κατά την οποία δεν κρίνουμε πρόσωπα, ιδέες, αντικείμενα, καταστάσεις, γεγονότα. Δεν υπάρχει στιγμή που να μην κρίνουμε το παρελθόν και το παρόν και να αναρωτιόμαστε για το μέλλον.
Ο άνθρωπος που εξετάζει με σχετική επιφύλαξη και κριτική διάθεση καθετί το νέο, κάθε ιδέα, πρόταση, άποψη, πληροφορία μπορεί να αποφύγει να γίνει «έρμαιό» της.
«Η κριτική σκέψη, αντίθετα με την απλή σκέψη, συνεπάγεται ότι το άτομο έχει την ικανότητα και την βούληση να αποστασιοποιηθεί προς στιγμήν από τις προσωπικές του πεποιθήσεις, τις κοινωνιογνωστικές του προκαταλήψεις και τα συμφέροντά του και να εξετάσει τα πραγματικά και λογικά στοιχεία, τα οποία στηρίζουν και ερμηνεύουν έννοιες, πληροφορίες, σχέσεις, κρίσεις, συλλογισμούς, φαινόμενα, στάσεις και σκόπιμες πράξεις, καθώς επίσης να αναζητήσει τις παραδοχές και τις συνεπαγωγές κάθε άποψης και τους δυνατούς τρόπους θεώρησης των πραγμάτων από διαφορετική σκοπιά».
Η κριτική σκέψη είναι εγγενής στον άνθρωπο, αλλά καταρρακώνεται από πάθη, ανάγκες, συμφέροντα, εμπειρίες, προκαταλήψεις. Για το λόγο αυτό χρειάζεται να οικοδομείται και να αναπτύσσεται σε στέρεες αρχές και θεμέλια.
Μέσα στους πολύπλοκους νοητικούς μηχανισμούς απαντάται και η «φύσει» τάση της πλειοψηφίας των ανθρώπων να δέχονται τις σκέψεις τους για κάποια συμβάντα ως ίδια γεγονότα. Θεωρούν ότι αυτό που πέρασε από το νου τους αναπαριστά αυτό που συμβαίνει στο περιβάλλον τους ανά πάσα στιγμή και κατά συνέπεια καθορίζει την πραγματικότητα, ενώ παράλληλα αδυνατούν να διανοηθούν το ενδεχόμενο να μην ισχύει αυτό που σκέφτονται. Ας αναλογιστεί απλά κανείς γιατί διαφορετικά άτομα έχουν διαφορετικές απόψεις για το ίδιο γεγονός.
Ο Αριστοτέλης μας είπε ότι ένας εκπαιδευμένος νους μπορεί να συντηρήσει μια σκέψη χωρίς να την αποδέχεται. Η σημαντική αυτή ρήση θα μπορούσε να σημαίνει πως όταν κάνουμε μια σκέψη πάνω σε ένα γεγονός, ταυτόχρονα να επιτελούνται τα εξής :
• Να έχουμε επίγνωση ότι μπορεί να μην είναι αυτή που αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα, αλλά κάποια άλλη.
• Να μη θεωρούμε ότι επειδή εμείς κάναμε τη σκέψη, έχει μεγαλύτερη βαρύτητα ή αξιοπιστία.
• Να παραδεχόμαστε ότι μπορεί να μην αντιλαμβανόμαστε όλες τις πιθανές εκδοχές.
• Να μη βιαζόμαστε να δεχτούμε μόνο μία από όλες τις πιθανές εκδοχές.
• Να συλλογιζόμαστε πάνω στην ίδια τη σκέψη.
Οι σκέψεις μπορεί να βασανίζουν και να πάρουν τη μορφή εμμονών. Επιπλέον, οι σκέψεις αυτομάτως μεταμορφώνονται σε συναισθήματα. Τα αρνητικά συναισθήματα σε μεγάλη ένταση και διάρκεια είναι ανεπιθύμητα.
Αν οι σκέψεις που οδήγησαν στα αρνητικά συναισθήματα τροποποιούνταν βάσει του παραπάνω συλλογισμού, τότε δε θα οδηγούσαν σ’ αυτά.