Ανθρώπινα δικαιώματα: Η ιστορία, η εξέλιξη και η κατοχύρωσή τους

Η έννοια των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Μιλώντας για ανθρώπινα δικαιώματα, εννοούμε τo σύνολο των ηθικών αρχών και των προσωπικών ελευθεριών, που ανήκουν με καθολικότητα και χωρίς διακρίσεις σε όλα τα άτομα. Το εκ φύσεως, αυτό «σύνολο» της ανθρώπινης συμπεριφοράς, του χαρακτήρα και της προσωπικότητας και των διεκδικήσεων στη ζωή, δεν θα πρέπει να αμφισβητείται ή να εκλείπει από κάθε κοινωνία (ή σύγχρονο κράτος) που θέλει να χαρακτηρίζεται ως πολιτισμένη και δημοκρατική.

Παρόλα αυτά, χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να αναγνωριστούν ή καλύτερα να προστατευτούν νομικά και θεσμικά, ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, θεωρούνται ως: «Κοινώς αντιλαμβανόμενα αναπαλλοτρίωτα θεμελιώδη δικαιώματα. Που κάθε άτομο δικαιούται από τη στιγμή της γέννησής του, απλώς και μόνο επειδή είναι ανθρώπινο ον». Κάτι που περιλαμβάνει την αδιαμφισβήτητη κατοχύρωση των αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων τους, όπως το δικαίωμα στη ζωή,  την ατομική ελευθερία, την ελευθερία σκέψης και έκφρασης, καθώς και την ισότητα όλων ενώπιον του νόμου.

Σήμερα

Τα ανθρώπινα δικαιώματα σήμερα, προστατεύονται ως νόμιμα δικαιώματα και από το εθνικό και από το διεθνές δίκαιο. Το δόγμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει επηρεάσει καταφανώς το διεθνές δίκαιο καθώς και τα εθνικά συντάγματα, τις πολιτικές των κρατών και τη δράση μη-κυβερνητικών οργανισμών, Αποτελώντας ένα σημαντικό μέρος από τα θεμέλια της δημιουργίας, της δημόσιας τάξης ανά τον κόσμο. Όμως, οι έντονες αξιώσεις του δόγματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εξακολουθούν να προκαλούν μεγάλο σκεπτικισμό και διαφωνίες. Οι διαφωνίες αυτές αφορούν κυρίως το περιεχόμενο, τη φύση και την ουσία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο σύνολό τους, καθώς τα ερωτήματα που γεννούνται είναι τα εξής: «Τι είναι στην πραγματικότητα το δικαίωμα; Πως αντιλαμβάνονται τα άτομα τη βαθύτερη έννοια των δικαιωμάτων τους;  και το κυριότερο «τι θεωρεί κάθε άνθρωπος ξεχωριστά ως δικαίωμα;». Ερωτήματα που αποτελούσαν, και αποτελούν, αντικείμενο συνεχιζόμενης φιλοσοφικής αμφισβήτησης και διαμάχης.

Η ιστορική αναδρομή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Ευρύτερο πλαίσιο:

Πολλές από τις βασικές ιδέες, που πυροδότησαν το κίνημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διαμορφώθηκαν ως επακόλουθο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και όλων των θηριωδιών πράξεων που έλαβαν χώρα κατά την περίοδο του Ολοκαυτώματος. Η προσπάθεια εδραίωσης και προστασίας των δικαιωμάτων ήρθε με την υιοθέτηση της Παγκόσμιας Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο Παρίσι, από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, το 1948. Δυο χρόνια μετά θεσπίστηκε ο εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 10 Δεκεμβρίου. Ο αρχαίος κόσμος δεν συμπεριλάμβανε την ευρύτερη έννοια των διεθνών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το προμήνυμα της συζήτησης και διεύρυνσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ξεκίνησε με την έννοια των φυσικών δικαιωμάτων, που συνιστούσε μέρος της μεσαιωνικής παράδοσης του Φυσικού Δικαίου και της Ιδιοκτησίας. Πρεσβευτές αυτών, κατά τον Διαφωτισμό, ήταν φιλόσοφοι όπως ο Τζον Λοκ, ο Φράνσις Χάτσεσον κι ο Ζαν-Ζακ Μπουρλαμακί.

Το πρώτο στίγμα της αρχαιότητας

«Απεικόνιση της στήλης με τον Κώδικα του Χαμουραμπί» Πηγή: upload.wikimedia.org

Οι πρώτες και πρώιμες προσπάθειες δημιουργίας ενός νομικού κώδικα, εντοπίζονται στην αρχαία Μεσοποταμία, από το 2350 Π.Κ.Χ.  Οι συγκεκριμένοι αποτελούσαν τους αρχαιότερους νομικούς κώδικες, οι οποίοι περιελάμβαναν σε έναν ορισμένο βαθμό την έννοια του δικαιώματος. Ο αρχαιότερος νομικός κώδικας που σώζεται έως και σήμερα, είναι ο Νεοσουμερικός Κώδικας του Ουρ-Ναμμού (χρονολογείται περίπου το 2050 Π.Κ.Χ.). Ο Κώδικας του Χαμουραμπί (1780 Π.Κ.Χ.), απαρτίζει τη γνωστότερη σειρά νόμων, στους οποίους περιέχονται ποινές σε περιπτώσεις παραβίασης κανόνων, που ρυθμίζουν μια σειρά από ζητήματα, όπως τα δικαιώματα των γυναικών, των παιδιών και των δούλων. Στους προλόγους, αυτών των κωδίκων, γίνεται επίκληση στους μεσοποτάμιους θεούς με σκοπό την θεϊκή επικύρωση. Όπως και στις περισσότερες περιπτώσεις, δηλαδή, όπου η προέλευση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις κοινωνίες πήγαζε συχνά από θρησκευτικά ιερά κείμενα.

Αντίθετα, οι φιλοσοφικές ιδέες περιλάμβαναν αντιλήψεις, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ανθρώπινα δικαιώματα, με αποκορύφωμα την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος στην αρχαία Αθήνα, το πολίτευμα που είναι γνωστό στην πολιτική ιστορία ως «το πολίτευμα της ισότητας». Μια ιδέα-επανάσταση στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς έννοιες όπως η ισότητα, η ισονομία, η ισηγορία και η ελευθερία του λόγου εφαρμόστηκαν πρακτικά μεταξύ του συνόλου των (ελεύθερων) πολιτών. Έπειτα, χρειάστηκε να περάσουν περισσότερο από δύο χιλιετίες για να επανέλθουν και πάλι στο προσκήνιο οι έννοιες αυτές, μέσω της Αμερικανικής και τη Γαλλικής Επανάστασης.

Ιδιαίτερη θέση, επίσης, στο ιστορικό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κατείχε ο Κύλινδρος του Κύρου, το 539 Π.Κ.Χ. Ο Κύλινδρος του Κύρου είχε επιτελέσει «την πρώτη διακήρυξη ανθρωπίνων δικαιωμάτων» της ιστορίας. Επιπλέον, η Επιγραφή της Γόρτυνας αποτελεί με τη σειρά της, έναν αρχαιότατο νομικό κώδικα εντός ευρωπαϊκού χώρου. Τα Ήδικτα (Διατάγματα) του αυτοκράτορα Ασόκα της Ινδίας (272-231 Π.Κ.Χ.) αποτελούν κοινωνικές και ηθικές εφαρμογές αρχών του Βουδισμού, ενώ το Σύνταγμα της Μεδίνας του 622 Κ.Χ, το οποίο συντάχθηκε από τον Μωάμεθ, αποτέλεσε επίσημη συμφωνία μεταξύ των φυλών που ζούσαν στη Μεδίνα, περιλαμβάνοντας Μουσουλμάνους, Εβραίους και παγανιστές πολίτες.

Μεσαίωνας

Ο Αγγλικός μεσαιωνικός καταστατικός χάρτης της ελευθερίας, «Magna Carta», του 1215, έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία διαμόρφωσης της αγγλικής νομοθεσίας αλλά και στη σύγχρονη διεθνή και συνταγματική νομοθεσία. Η Magna Carta δεν ήταν ένας καταστατικός χάρτης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά ένα μικρό θεμέλιο τους. Πιο συγκεκριμένα, ήταν μια μορφή περιορισμένης πολιτικά και νομικά δεσμευτικής συμφωνίας για την αντιμετώπιση ειδικών πολιτικών συνθηκών. Η χρησιμότητα της Magna Carta, αναγνωρίστηκε, αργότερα, κατά τη διάρκεια των πρώιμων σύγχρονων συζητήσεων, σχετικά με τα δικαιώματα.

Κατά την μεσαιωνική περίοδο, επίσης, ιστορικά αρχεία περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων παρατηρούνται στο Καταστατικό του Καλίς (Kalisz) το 1264, όπου, παραχωρούσε ειδικά προνόμια στην εβραϊκή μειονότητα στο Βασίλειο της Πολωνίας. Χαρακτηριστικά προνόμια αποτελούν η προστασία από τις διακρίσεις και η ρητορική του μίσους.

16ος-18ος αιώνας: Η αλλαγή του Τζον Λοκ 

Πολλοί από τους σύγχρονους νόμους, όπως και οι περισσότερες από τις σύγχρονες ερμηνείες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προέρχονται από την σχετικά πρόσφατη ιστορία. Η πρώτη σύλληψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πιστώνεται στις ιδέες για τα φυσικά δικαιώματα που απορρέουν από το φυσικό νόμο. Κύριος εκπρόσωπος των ιδεών, ο Άγγλος φιλόσοφος Τζον Λοκ, ο οποίος, τον 17ο αιώνα, ανέφερε τα φυσικά δικαιώματα στο έργο του, προσδιορίζοντας τα ως δικαιώματα «στη ζωή, την ελευθερία και την περιουσία (ακίνητη)». Επιπλέον, διαπίστωσε ότι, τα εν λόγω θεμελιώδη δικαιώματα δεν μπορούν να παραλειφθούν από το κοινωνικό συμβόλαιο.

Το 1689 στη Βρετανία, η αγγλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (Bill of Rights) και η αντίστοιχη Αξίωση Δικαιωμάτων της Σκωτίας κατέστησαν παράνομες μια σειρά από καταπιεστικές κυβερνητικές ενέργειες. Παράλληλα, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων της Βιρτζίνια του 1776 κωδικοποίησε σε νόμο έναν αριθμό θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων και πολιτικών ελευθεριών επηρεάζοντας τις μετέπειτα διακηρύξεις. Οι δύο μεγάλες επαναστάσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, η μία στις Ηνωμένες Πολιτείες (1776) και η άλλη στη Γαλλία (1789) οδήγησαν στην υιοθέτηση της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της γαλλικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, αντίστοιχα. Στη βάση τους κατοχυρώθηκαν συγκεκριμένα νομικά δικαιώματα, αποτελώντας μελλοντικά, τη βασική πηγή των σύγχρονων ατομικών ελευθεριών.

Οι προκλήσεις του 19ου  και  20ου  αιώνα

Τον 19ο και 20ο αιώνα ακολούθησε μια σειρά γεγονότων, που μετέβαλλαν ριζικά τόσο την πορεία, όσο και την ιστορία της ανθρωπότητας. Τον 19ο αιώνα, τα ανθρώπινα δικαιώματα έγιναν κεντρικό ζήτημα, με αφορμή το ζήτημα της δουλείας. Ένας σημαντικός αριθμός μεταρρυθμιστών και ιδιαίτερα ο Ουίλιαμ Ουίλμπερφορς στην Βρετανία, εργάστηκαν με στόχο την κατάργηση της δουλείας. Αυτό έγινε εφικτό στην Βρετανική Αυτοκρατορία, μέσω της Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου για το Εμπόριο Δούλων του 1807 και της Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου για την Κατάργηση της Δουλείας του 1833. Στις ΗΠΑ, όλες οι βόρειες πολιτείες είχαν καταργήσει τον θεσμό της δουλείας, μεταξύ του 1777 και του 1804, παρόλο που οι νότιες πολιτείες συνέχιζαν να παραμένουν σφιχτά προσκολλημένες σε αυτόν τον «ιδιόρρυθμο θεσμό». Η σύγκρουση και οι αντιπαραθέσεις για την επέκταση της δουλείας σε νέες περιοχές ήταν μια από τις αιτίες που οδήγησαν στην απόσχιση των νοτίων πολιτειών και τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο.

Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί, πως πολλές ομάδες και κινήματα πέτυχαν βαθιές κοινωνικές αλλαγές. Στην Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική, εργατικά συνδικάτα, στο όνομα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, διεκδίκησαν νόμους που διασφάλιζαν το δικαίωμα της απεργίας στους εργαζόμενους, θέσπιζαν ελάχιστες συνθήκες εργασίας και απαγόρευαν ή ρύθμιζαν νομοθετικά την παιδική εργασία, ενώ το κίνημα για τα δικαιώματα των γυναικών κατάφερε να εξασφαλίσει το δικαίωμα ψήφου για πολλές γυναίκες. Παράλληλα, το κίνημα του Μαχάτμα Γκάντι, απελευθέρωσε την πατρίδα του, την Ινδία από την Βρετανική κατοχή.

Και γενικότερα κινήματα που αντιπροσώπευαν χρόνια καταπιεσμένες φυλετικές και θρησκευτικές μειονότητες πέτυχαν σε πολλά μέρη του κόσμου. Μεταξύ αυτών και το Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα των Αφρο-Αμερικανών.

20ος αιώνας

Ο 20ος αιώνας χαράσσει την ανθρώπινη ιστορία γεμίζοντας τη με προκλήσεις, βιαιοπραγίες και θεμελιώδης αλλαγές. Οι παγκόσμιοι πόλεμοι, η τεράστια απώλεια ανθρώπινων ζωών και οι κραυγαλέες καταπατήσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων, που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκειά τους, ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από την ανάπτυξη των σύγχρονων εργαλείων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Κοινωνία των Εθνών ιδρύθηκε το 1919, κατά τις διαπραγματεύσεις για τη Συνθήκη των Βερσαλλιών που ακολούθησαν μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Οι στόχοι της Κοινωνίας των Εθνών περιλάμβαναν αφοπλισμό, παρεμπόδιση του πολέμου μέσω συλλογικής ασφάλειας, επίλυση των διαφορών μεταξύ χωρών με διαπραγματεύσεις και διπλωματία και βελτίωση της παγκόσμιας ευημερίας. Στον καταστατικό της χάρτη προβλεπόταν εντολή, να προωθηθούν πολλά από τα δικαιώματα, που περιελήφθησαν αργότερα στην Παγκόσμια Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Στη Διάσκεψη της Γιάλτας, το 1945, οι Συμμαχικές δυνάμεις συμφώνησαν να δημιουργήσουν ένα νέο σώμα, το οποίο θα αντικαθιστούσε τον ρόλο της Κοινωνίας των Εθνών. Αυτό το σώμα ήταν ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Ο Ο.Η.Ε. έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στη διεθνή νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα από την ίδρυση του. Έπειτα την λήξη των παγκοσμίων πολέμων, ο Ο.Η.Ε. και τα μέλη του ανέπτυξαν μεγάλο μέρος του ειρηνικού διαλόγου, με τα νομοθετικά σώματα, που τώρα πλέον, συνιστούν τον διεθνή ανθρωπιστικό νόμο και την διεθνή νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο εικοστός αιώνας, πάρα τις καταστροφικές ενέργειες, κατάφερε επίσημα να εδραιώσει, να εξασφαλίσει και να προστατεύσει ανθρώπινα δικαιώματα που αμφί-ταλαντεύονταν μέσα στους αιώνες, σε μια προσπάθεια δημιουργίας ενός κόσμου ισότητας, ελευθερίας, σεβασμού της διαφορετικότητας και εξάλειψης των εχθροτήτων.

Οι κατηγορίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Υπάρχουν δυο κατηγορίες, σύμφωνα με τις οποίες διαφοροποιούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι αντίθετοι με την άποψη του αδιαίρετου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υποστηρίζουν ότι τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα διαφέρουν ριζικά από τα αστικά και τα πολιτικά και επομένως απαιτούν εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις. Υποστηρίζεται επομένως, ότι τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα είναι τα παρακάτω:

• Οι Φιλοδοξίες ή στόχοι, σε αντίθεση με τα πραγματικά «νομικά» δικαιώματα.
• Ιδεολογικά διχαστικά-πολιτικά, δηλαδή στο γεγονός ότι, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το τι θα πρέπει και τι δεν θα πρέπει να παρέχεται ως δικαίωμα.
• Μη αγώγιμα, δηλαδή η παροχή ή η παραβίασή αυτών των δικαιωμάτων δεν μπορεί να κριθεί από δικαστικές αρχές.
• Θετικά, αυτά που απαιτούν την ενεργό παροχή δικαιωμάτων από το κράτος (σε αντίθεση με την απαίτηση προς το κράτος να αποφεύγει απλώς παραβιάσεις δικαιωμάτων).
• Προοδευτικά, που σημαίνει ότι χρειάζεται αρκετός χρόνος για την εφαρμογή τους.
• Έντασης πόρων, είναι ακριβά και δύσκολα στην παροχή και απόκτηση τους.
• Σοσιαλιστικά, βρίσκονται σε αντίθεση με τα καπιταλιστικά.
• Ακαθόριστα, δικαιώματα που δεν μπορούν να μετρηθούν ποσοτικά, και είναι δύσκολο να κριθεί το αν παρέχονται επαρκώς.

Αντίθετα, τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα κατηγοριοποιούνται ως εξής:

• Πραγματικά «νομικά» δικαιώματα.
• Μη ιδεολογικά ή μη πολιτικά.
• Αγώγιμα.
• Αρνητικά, δηλαδή το κράτος μπορεί να τα προστατέψει χωρίς να αναλάβει δράση.
• Άμεσα, δηλαδή μπορούν να παρέχονται, μόνο εάν το κράτος το αποφασίσει.
• Χωρίς κόστος.
• Καπιταλιστικά.
• Συγκεκριμένα, δηλαδή η παροχή τους είναι εύκολο να μετρηθεί και να κριθεί.

Οι τρεις γενιές του Κάρελ Βασάκ

Ο Κάρελ Βασάκ προσέφερε μια εναλλακτική άποψη, διαχωρισμού και κατηγοριοποίησης των δικαιωμάτων. Αυτή των τριών γενιών:

1. Τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα πρώτης γενιάς (δικαίωμα στη ζωή και στην πολιτική συμμετοχή).
2. Οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα δεύτερης γενιάς (δικαίωμα συντήρησης).
3. Και δικαιώματα αλληλεγγύης τρίτης γενιάς (δικαίωμα στην ειρήνη, δικαίωμα σε καθαρό περιβάλλον).

Από αυτές τις γενιές, η τρίτη είναι αυτή που αμφισβητείται περισσότερο απ’ όλες και που στερείται νομικής και πολιτικής αναγνώρισης. Αυτή η κατηγοριοποίηση είναι αντίθετη με το αδιαίρετο των δικαιωμάτων, εφόσον δηλώνει εμμέσως πως ορισμένα δικαιώματα μπορούν να υπάρξουν δίχως άλλα. Η ιεράρχηση των δικαιωμάτων για πρακτικούς λόγους είναι μια ευρέως αποδεκτή ανάγκη.

Η φιλοσοφία πίσω από τα ανθρώπινα δικαιώματα

Πηγή: World Atlas

Συνοψίζοντας, η φιλοσοφία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ερευνά και εξετάζει την υποκείμενη βάση της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Βλέποντας με κριτική ματιά το περιεχόμενό και την αιτιολόγησή της, πολλαπλές θεωρητικές προσεγγίσεις έχουν αναπτυχθεί στην προσπάθεια εξήγησης του «πώς» και «γιατί» τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν γίνει μέρος των κοινωνικών προσδοκιών. Αδιαμφισβήτητα, όμως,  τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν τη μεγαλύτερη ηθική κατάκτηση της ανθρωπότητας και τον ανυπέρβλητο αξιακό ορίζοντα των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών. Σε σύμπτυξη, μάλιστα, με τον εκπαιδευτικό τομέα και την διάδοση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μέσω της παιδείας, μπορεί να θεμελιωθεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Έτσι μπορεί αποτελέσει κατ’ επέκταση την συνέχεια του τέταρτου βασικού άξονα της στοιχειώδους εκπαίδευσης στον πολιτισμό μας.

Η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποτελεί εξέλιξη του πολιτισμού και σεβασμού απέναντι σε κάθε διαφορετικότητα και κάθε ξεχωριστή προσωπικότητα, που εδραιώνει την ανθρώπινη υπόσταση και εξυψώνει το πνευματικό ιδεώδες για τον ίδιο τον κόσμο και τη ζωή.

Πηγές:

Ανθρώπινα δικαιώματα, Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/wiki (Τελευταία πρόσβαση 23-2-19)

Ανθρώπινα δικαιώματα, Ανακτήθηκε από: https://europa.eu/european-union/topics/human-rights_el (Τελευταία πρόσβαση 23-2-19)

Ανθρώπινα Δικαιώματα, Ανακτήθηκε από: https://www.unric.org (Τελευταία πρόσβαση 23-2-19)

Χριστίνα Γεωργάκη, https://www.maxmag.gr/politismos/koinonia/anthropina-dikaiomata/

Περισσότερα αφιερώματα εδώ.