με το σουγιά στο κόκκαλο, με το λουρί στο σβέρκο
Να τη πετιέται αποξαρχής κι αντρειεύει και θεριεύει
και καμακώνει το θεριό με το καμάκι του ήλιου» Γιάννης Ρίτσος [1]
Στις 2 Μαΐου 1941, ο δεκαεπτάχρονος Μαθιός Πόταγας, μαθητής της Ε’ Γυμνασίου της Βαρβακείου, γράφει ιστορία ως εμπνευστής και πρωταγωνιστής μιας από τις πρώτες πράξεις Αντίστασης στην κατεχόμενη Ευρώπη.
Όπως σημειώνει ο Μανώλης Γλέζος, που έφερε στο φως αυτή την σπάνια ιστορία θάρρους και αυτοθυσίας, αμέσως μετά την κατάληψη της Πάτρας στις 26 Απριλίου 1941 η μεραρχία «Σωματοφυλακή SS Αδόλφος Χίτλερ» κινείται νότια με κατεύθυνση την Καλαμάτα. Λίγο έξω από τη Βυτίνα, στη γέφυρα Κουτρουμπή βρίσκει απέναντί της έναν ατρόμητο έφηβο που υψώσει το χέρι του φωνάζοντας: «Σταθείτε. Δεν θα μας σκλαβώσετε. Είμαι εδώ μόνος. Αλλά η Ελλάδα ολόκληρη ακολουθεί»[2]. Μόλις ο διερμηνέας μετέφρασε τα λόγια του αμούστακου νέου, ο διοικητής της επίλεκτης γερμανικής μονάδας εκτέλεσε εν ψυχρώ τον ηρωικό μαθητή. Διέταξε δε τους στρατιώτες του να πολτοποιήσουν το κεφάλι του Μάθιου Πόταγα με μία μεγάλη πέτρα, γιατί, κατά τη ναζιστική ιδεολογία αυτό το τέλος πρέπει να έχουν όσοι αντιστέκονται…
Η θυσία του Μαθιού Πόταγα ανάβει τη σπίθα της Αντίστασης
Η θυσία του Μαθιού Πόταγα δεν πήγε χαμένη[3]. Μαζί με άλλες αντιστασιακές πράξεις άναψε τη σπίθα της Αντίστασης στις καρδιές των Ελλήνων. Ακολουθεί ο παλλαϊκός ξεσηκωμός της Μάχης της Κρήτης, όπου πολλοί συνομήλικοι του Μαθιού Πόταγα όπως ο Ιωάννης Μαυραντωνάκης[4] και άλλοι έφηβοι και νέοι, μαζί με χιλιάδες άλλους Κρητικούς, συμμετείχαν στην σθεναρή άμυνα του κρητικού λαού εναντίον των επίλεκτων αλεξιπτωτιστών και ορεινών καταδρομέων της Βέρμαχτ. Όμως, παρά την ηρωική αντίσταση του κρητικού λαού, που ξάφνιασε τον υπερόπτη εισβολέα, η Κρήτη πέφτει και οι Γερμανοί πανηγυρίζουν για την πύρρειο νίκη τους.Το βράδυ που πέφτει η Κρήτη, ο Λάκης Σάντας και ο Μανώλης Γλέζος κατεβάζουν και σκίζουν την πολεμική σημαία του Γ’ Ράιχ με τον αγκυλωτό σταυρό, που μόλυνε τον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης. Αυτό ήταν! Η Ελλάδα παίρνει φωτιά: αντιστασιακές ομάδες κι οργανώσεις ξεπηδούν σε όλη την ελληνική επικράτεια και δίνουν το σύνθημα της καθολικής Αντίστασης σε όλη την Ευρώπη. Μία Αντίσταση, που δεν μπόρεσε να κάμψει ούτε η πείνα ούτε η κτηνώδης βία και η πέρα από κάθε λογική τρομοκρατία των κατακτητών.
Αδέλφια Βερβελάκη: η μεγάλη θυσία των μικρών ηρώων από τη Βιάννο
Δύο χρόνια μετά, στα μέσα του Σεπτέμβρη του 1943, βρισκόμαστε σε κρίσιμη καμπή του πολέμου: ο Μουσολίνι έχει ήδη ανατραπεί και η Ιταλία εγκαταλείπει τον Άξονα και περνά στην πλευρά των Συμμάχων. Ο λαός βράζει σε όλη την Ελλάδα, πραγματοποιούνται διαδηλώσεις σε πολλές περιοχές, Ιταλοί αξιωματικοί και στρατιώτες περνούν στην Αντίσταση. Το Γ’ Ράιχ βρίσκεται σε δύσκολη θέση, η ηγεμονία του αμφισβητείται. Αποφασίζει να ολοκαυτώσει την επαρχία Βιάννου[5], αξιοποιώντας μία ευκαιρία που του παρέχεται, με στόχο να εμπεδώσει την κυριαρχία του στην Ελλάδα και να στείλει μήνυμα της ναζιστικής ισχύος σε όλο τον κόσμο.
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1943, ανήμερα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, μεγάλη γερμανική δύναμη εισέρχεται στα χωριά της επαρχίας Βιάννου. Παρά την τοπική εορτή και πατώντας το λόγο της στρατιωτικής τους τιμής και κάθε ανθρώπινη αξία ξεκινούν αμέσως μαζικές εκτελέσεις άμαχων πολιτών. Μια ομάδα Γερμανών φτάνει στη θέση Λυγιά του Αγίου Βασιλείου, στο Μετόχι της οικογένειας Βερβελάκη από το Κεφαλοβρύσι. Εκεί βρίσκονται τα τρία μικρότερα παιδιά της οικογένειας, η Ευαγγελία 8 ετών, η Μαρία 12 ετών και ο Στέλιος 15 ετών. Τα βασανίζουν άγρια, χρησιμοποιώντας ακόμη και τις ξιφολόγχες τους για να αποκαλύψουν πού κρύβεται ο πατέρας τους. Όμως τα μικρά παιδιά δεν λυγίζουν. Αντιστέκονται με σπάνια γενναιότητα στην ασύλληπτη ναζιστική κτηνωδία. Η λαϊκή μούσα τραγουδά γλαφυρά τη θυσία των αδελφών Βερβελάκη[6]:
Τρία παιδιά σκοτώσανε εις το Κεφαλοβρύσι
η απονιά των Γερμανών είναι παρά τη φύση,
πως δεν εμαρτυρούσανε πού είναι ο μπαμπάς τους
τις σάρκες τους εκόβανε γουλιές με τα σπαθιά τους.
Οι αιμοβόροι Γερμαοί που δεν τα λυπηθήκαν, λομμάτια κόβαν τα παιδιά,
ώσπου νεκρά τ’ αφήκαν.
Τα αδέλφια Βερβελάκη με την ηρωική τους αντίσταση και το μαρτυρικό τους θάνατο νικούν τον φασισμό και γίνονται σύμβολα της ανυπότακτης Ελλάδας. Η Ελληνική Δημοκρατία οφείλει να τιμήσει δεόντως τα τρία αδέλφια από τη μαρτυρική επαρχία Βιάννου και να αναδείξει ευρύτερα το παράδειγμά τους!Λίγο πριν το τέλος της Κατοχής, κι ενώ κλιμακώνεται η ναζιστική τρομοκρατία, γράφονται δύο ακόμη συγκλονιστικές σελίδες γενναιότητας και αυτοθυσίας.
Η θυσία του 18χρονου Σταύρου Ανδρεαδάκη από τον Σοκαρά
Η ιστορία του δεκαοκτάχρονου ήρωα και μάρτυρα Σταύρου Ανδρεαδάκη από τον Σοκαρά, ένα μικρό αλλά υπερήφανο χωριό με ατρόμητους κατοίκους στην ενδοχώρα του Ηρακλείου, δεν είναι ευρύτερα γνωστή αλλά συγκλονίζει καθέναν που την μαθαίνει. Το καλοκαίρι του 1944, ο βοσκός Σταύρος Ανδρεαδάκης, ένα «άγουρο παλληκαράκι», αναλαμβάνει, με θάρρος και ενθουσιασμό, μία πολύ επικίνδυνη αποστολή που του αναθέτει η οργάνωση του ΕΑΜ της περιοχής[7]. Συλλαμβάνεται, υφίσταται βασανιστήρια, που, κυριολεκτικά, δεν τα χωρά ο ανθρώπινος νους, αλλά δεν λυγίζει!Στις 12 Αυγούστου 1944 κι αφού κάθε άλλη μέθοδος αποτυγχάνει, τα ναζιστικά αποβράσματα (Γερμανοί και Έλληνες συνεργάτες τους με επικεφαλής τον περιβόητο Νικόλαο Μαγιάση) περνούν με ερπυστριοφόρο πάνω από το κορμί του. Όμως ο λεβέντης Κρητικός έφηβος δεν νοιάζεται για τη ζωή του, αρνείται να αποκαλύψει τους συνεργάτες του. Παραμένει ανυπότακτος έως το τέλος τιμώντας τις αγωνιστικές παραδόσεις της πατρίδας του! Μπορεί να σύνθλιψαν το νεανικό του κορμί αλλά δεν μπόρεσαν να νικήσουν την ψυχή και το πνεύμα του! Ο Σταύρος Ανδρεαδάκης είναι ένα σύμβολο για την Κρήτη, την Ελλάδα, ολόκληρη την Οικουμένη.[8]
Πέντε μέρες μετά, στις 17 Αυγούστου 1944, οι Γερμανοί προβαίνουν σε ένα προμελετημένο και καλά σχεδιασμένο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας: στην τοποθεσία Σπηλιάρα εκτελούν εν ψυχρώ είκοσι επτά επίλεκτους νέους του χωριού. Κι όμως, ο Σοκαράς, παρά την ηρωική του Αντίσταση και θυσία, δεν έχει ακόμη αναδειχθεί ως μαρτυρικό χωριό, όπως αναμφισβήτητα δικαιούται, όσο κι αν προσπάθησαν ο αείμνηστος Σήφης Κοσόγλου, ο Γιώργος Καρτσωνάκης και άλλοι. Επιπλέον, η μνήμη του ήρωα Σταύρου Ανδρεαδάκη δεν έχει τιμηθεί από την Πολιτεία, ούτε κανείς δικάστηκε για αυτό το φοβερό έγκλημα. Ασυγχώρητες παραλείψεις για τις οποίες άμεσα πρέπει να υπάρξει έμπρακτη αποκατάσταση.
Δεκαεπτά σφαίρες για την δεκαεπτάχρονη Ηρώ Κωνσταντοπούλου
Την ίδια περίοδο στην κατεχόμενη Αθήνα γράφεται μία ακόμη χρυσή σελίδα από μία ατρόμητη μαθήτρια, την Ηρώ Κωνσταντοπούλου, που αποτελεί πρότυπο πατριωτισμού, γενναιότητας και αυτοθυσίας. Η Ηρώ, γόνος ευκατάστατης οικογένειας, διακρίνεται στο Αρσάκειο για τις επιδόσεις της και τη γλωσσομάθειά της. Παράλληλα, όμως, παρά το νεαρό της ηλικίας της, πρωτοστατεί και στον εθνικοαπελευθερωτικό και αντιφασιστικό αγώνα. Από πολύ νωρίς εντάσσεται στην ΕΠΟΝ και ξεχωρίζει για την έντονη αντιστασιακή της δράση και το θάρρος της. Διακινεί όπλα και προκηρύξεις, γράφει συνθήματα στους τοίχους, κολλά αφίσες κάτω από τη μύτη των Γερμανών.Στις 16 Ιουλίου 1944, τη μέρα που γιορτάζει τη συμπλήρωση των δεκαεπτά της χρόνων, συλλαμβάνεται μέσα στο σπίτι της οικογένειάς της στο Κουκάκι. Βασανίζεται σκληρά αλλά δεν λυγίζει. Αποφυλακίζεται αλλά λίγες μέρες αργότερα, στις 31 Ιουλίου 1944, συλλαμβάνεται και πάλι και μεταφέρεται στην «Κομαντατούρ» στην οδό Μέρλιν. Εκεί επί τρεις βδομάδες οι Γερμανοί εξαντλούν πάνω της όλες τις μεθόδους βασανισμού χωρίς αποτέλεσμα. Η Ηρώ δεν αποκαλύπτει καμία πληροφορία και αντιμετωπίζει με υπερηφάνεια τους βασανιστές της. Μεταφέρεται στο κολαστήριο του Χαϊδαρίου, το ελληνικό Νταχάου, που αποτελούσε φόβητρο για όλο τον ελληνικό πληθυσμό λόγω της ασύμμετρης βίας και τρομοκρατίας που ασκούνταν στους ανυπεράσπιστους κρατούμενους. Η Ηρώ Κωνσταντοπούλου τοποθετείται στην απομόνωση, στο περιβόητο Μπλοκ 15, όπου συναντά τη Λέλα Καραγιάννη, την κορυφαία Ελληνίδα αγωνίστρια.
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1944, με κοινή απόφαση του πολιτικού επιτρόπου Νοϊμπάχερ και του στρατιωτικού διοικητή Φέλμι, διατάσσεται η τμηματική αποφυλάκιση ορισμένων κρατουμένων από το Χαϊδάρι[9]. Όμως, παρά το φύλο της και το πολύ νεαρό της ηλικίας της, η Ηρώ δεν περιλαμβάνεται στους αποφυλακισθέντες. Το ξημέρωμα της 5ης Σεπτεμβρίου, χωρίς καν να δικαστεί, η δεκαεπτάχρονη ηρωίδα εκτελείται μαζί με άλλους σαράντα εννιά συγκρατούμενούς της, τριάντα επτά μέρες πριν έλθει η απελευθέρωση της Ελλάδας, που τόσο λαχταρούσε…
Αυτή η εμμονή του Γ’ Ράιχ να απαλλαγεί πάση θυσία από το δεκαεπτάχρονο αυτό κορίτσι αποκαλύπτει το φόβο και την απέχθεια που προκαλούσε η Ηρώ Κωνσταντοπούλου στα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Ίσως γιατί η ηρωική μαθήτρια με το ασίγαστο πάθος της για τη λευτεριά, το απαράμιλλο θάρρος της και την αδαμάντινη ακεραιότητα του χαρακτήρα της ερχόταν σε πλήρη αντίθεση και αποκάλυπτε το αποκρουστικό πρόσωπο του ναζισμού. Όπως ακριβώς η ηρωική Sophie Scholl, από την αντιναζιστική φοιτητική οργάνωση «Λευκό Ρόδο», που οδηγήθηκε στη λαιμητόμο στις 22.2.1942, μετά από εσπευσμένη δίκη – παρωδία.
Τα παραπάνω παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά της μεγαλειώδους Αντίστασης και της ανείπωτης θυσίας της Ελλάδας, για την οποία δικαιοσύνη δεν έχει ακόμη αποδοθεί αν και συμπληρώνονται σε λίγες μέρες εβδομήντα πέντε χρόνια μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου! Η ελληνική νεολαία μπήκε παλληκαρίσια στην πρώτη γραμμή της Εθνικής Αντίστασης και πρωτοστάτησε στον ευρωπαϊκό αντιφασιστικό αγώνα τιμώντας τις ένδοξες ιστορικές παραδόσεις της πατρίδας μας, το ανυπότακτο πνεύμα και την αντιφασιστική νοοτροπία του λαού μας. Με το αίμα της, το θάρρος και τη λεβεντιά της έστειλε ένα οικουμενικό μήνυμα ανυποχώρητου αγώνα για ελευθερία, εθνική ανεξαρτησία, ειρήνη, κοινωνική δικαιοσύνη.
Τηρουμένων των ιστορικών αναλογιών η ελληνική νεολαία καλείται σήμερα να ηγηθεί ενός κινήματος για την ηθική αναγέννηση, την παραγωγική ανασυγκρότηση και τον κοινωνικό εκδημοκρατισμό της πατρίδας μας. Ενός παλλαϊκού κινήματος για μνήμη και δικαιοσύνη, εθνική ανεξαρτησία, ισότητα και δημοκρατία. Ας το ελπίσουμε!
[1] Γιάννης Ρίτσος, Δεκαοκτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας (1968-1970), Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2001.
[2] Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα 2006, τόμος Α’, σελ. 339-341.
[3] Η Ελληνική Δημοκρατία μπορεί να άργησε εξήντα χρόνια αλλά τίμησε την Αντίσταση και τη θυσία του Μάθιου Πόταγα με επίσημη εκδήλωση στη Βυτίνα στις 3.5.2003. Στην εκδήλωση αυτή έγιναν από τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο τα αποκαλυπτήρια ενός αγάλματος (μία φλόγα που καίει την ταφόπετρα της λήθης και ανοίγει και καταυγάζει τις σελίδες της Ιστορίας), που φιλοτέχνησε η γλύπτρια, αδελφή του ήρωα, Ελένη Πόταγα – Στράτου (Πηγή: Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σελ. 338).
[4] Γιώργος Καλογεράκης, Η λευτεριά είναι αμίλητη. Αυτοέκδοση Μαυραντωνάκη Ιωάννη, Ηράκλειο 2013.
[5] Η ενιαία επαρχία Βιάννου προπολεμικά ανήκε διοικητικά στο νομό Λασιθίου, περιλαμβάνοντας και κάποια χωριά, που ανήκουν σήμερα στο Δήμο Ιεράπετρας. Το σύνολο της ενιαίας επαρχίας Βιάννου ολοκαυτώθηκε τον μαύρο Σεπτέμβρη του 1943.
[6] Χρηστάκη Γ.Δ, Στεφανάκη Κ.Γ., Επαρχία Βιάννου 1940-1945, β’ έκδοση: Δήμος Βιάννου, Ηράκλειο 2017, σελ. 245
[7] Διαβάστε περισσότερα στο συγκλονιστικό άρθρο του Νίκου Ψυλλάκη βασισμένο, κυρίως, στην ακάματη έρευνα του φιλίστορα δικηγόρου και συναγωνιστή Γιώργου Καρτσωνάκη (http://karmanor.gr/el/article/idoy-oi-ippotes-loipon-toy-evgalan-ta-dontia-toy-ekopsan-ta-daktyla-ton-stayrosan-alla-o)
[8] Ο Σοκαράς παρά την ηρωική θυσία του και την προσπάθεια του αείμνηστου Σήφη Κοσόγλου, του Γιώργου Καρτσωνάκη και πολλών άλλων, δεν έχει ακόμη αναδειχθεί ως μαρτυρικό χωριό, όπως αναμφισβήτητα δικαιούται. Επιπλέον, η μνήμη του Σταύρου Ανδρεαδάκη δεν έχει τιμηθεί από την Πολιτεία. Ασυγχώρητες παραλείψεις για τις οποίες άμεσα πρέπει να υπάρξει επανόρθωση.
[9] Κατερίνα Μπαλκούρα, 17 σφαίρες για μία ΕΠΟΝίτισσα (https://agriniobestof.gr/index.php/varius-menu/dimosiefsi-arthron-sto-agriniobestof-gr/item/3110-17-sfaires-gia-enan-aggelo-i-pragmatiki-istoria-tis-iros-konstantopoylou-vinteo?fbclid=IwAR1XR8bB7ixJ9qsEisPdAobrUu10PCFIiXWvz8przUMsIOSRKeqAm4hqXx8
https://www.mixanitouxronou.gr/
Περισσότερα αφιερώματα εδώ.