Θουκυδίδη Ιστορία Βιβλίο 3. Κεφάλαιο 81 (μετάφραση – ασκήσεις σχολικού)
[1] Oἱ μὲν οὖν Πελοποννήσιοι τῆς νυκτὸς εὐθὺς κατὰ τάχος ἐκομίζοντο ἐπ᾽ οἴκου παρὰ τὴν γῆν· καὶ ὑπερενεγκόντες τὸν Λευκαδίων ἰσθμὸν τὰς ναῦς, ὅπως μὴ περιπλέοντες ὀφθῶσιν, ἀποκομίζονται.
[2] Κερκυραῖοι δὲ αἰσθόμενοι τάς τε Ἀττικὰς ναῦς προσπλεούσας τάς τε τῶν πολεμίων οἰχομένας, λαβόντες τούς τε Μεσσηνίους ἐς τὴν πόλιν ἤγαγον πρότερον ἔξω ὄντας, καὶ τὰς ναῦς περιπλεῦσαι κελεύσαντες ἃς ἐπλήρωσαν ἐς τὸν Ὑλλαϊκὸν λιμένα, ἐν ὅσῳ περιεκομίζοντο, τῶν ἐχθρῶν εἴ τινα λάβοιεν, ἀπέκτεινον· καὶ ἐκ τῶν νεῶν ὅσους ἔπεισαν ἐσβῆναι ἐκβιβάζοντες ἀπεχρῶντo, ἐς τὸ ῞Ηραιόν τε ἐλθόντες τῶν ἱκετῶν ὡς πεντήκοντα ἄνδρας δίκην ὑποσχεῖν ἔπεισαν καὶ κατέγνωσαν πάντων θάνατον.
[3] Oἱ δὲ πολλοὶ τῶν ἱκετῶν, ὅσοι οὐκ ἐπείσθησαν, ὡς ἑώρων τὰ γιγνόμενα, διέφθειρον αὐτοῦ ἐν τῷ ἱερῷ ἀλλήλους, καὶ ἐκ τῶν δένδρων τινὲς ἀπήγχοντο, οἱ δ᾽ ὡς ἕκαστοι ἐδύναντο ἀνηλοῦντο.
[4] Ἡμέρας τε ἑπτά, ἃς ἀφικόμενος ὁ Εὐρυμέδων ταῖς ἑξήκοντα ναυσὶ παρέμεινε, Κερκυραῖοι σφῶν αὐτῶν τοὺς ἐχθροὺς δοκοῦντας εἶναι ἐφόνευον, τὴν μὲν αἰτίαν ἐπιφέροντες τοῖς τὸν δῆμον καταλύουσιν, ἀπέθανον δέ τινες καὶ ἰδίας ἔχθρας ἕνεκα, καὶ ἄλλοι χρημάτων σφίσιν ὀφειλομένων ὑπὸ τῶν λαβόντων·
[5] πᾶσά τε ἰδέα κατέστη θανάτου, καὶ οἷον φιλεῖ ἐν τῷ τοιούτῳ γίγνεσθαι, οὐδὲν ὅτι οὐ ξυνέβη καὶ ἔτι περαιτέρω. Καὶ γὰρ πατὴρ παῖδα ἀπέκτεινε καὶ ἀπὸ τῶν ἱερῶν ἀπεσπῶντο καὶ πρὸς αὐτοῖς ἐκτείνοντο, οἱ δέ τινες καὶ περιοικοδομηθέντες ἐν τοῦ Διονύσου τῷ ἱερῷ ἀπέθανον.
Ερωτήσεις - Ασκήσεις
1. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τις αντιστοιχίες (κοινά σημεία) που υπάρχουν στο 3. 81 του Θουκυδίδη και σ’ ένα γράμμα του Λίνκολν (Οκτώβριος 1863) που αναφέρεται στην έκρηξη βίας στην πολιτεία του Μιζούρι.
(Το παράθεμα στο Finley, Θουκυδίδης, σ. 188).
Η καταγραφή των όσων συνέβησαν στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια του εκεί εμφύλιου πολέμου από τον Θουκυδίδη έχει πολλές αντιστοιχίες με τα όσα παραθέτει ο πρόεδρος Λίνκολν, εφόσον και η δική του καταγραφή σχετίζεται με μια εμφύλια διαμάχη, στις ΗΠΑ αυτή τη φορά. Γίνεται, άρα, εμφανές το γεγονός πως διαχρονικά οι άνθρωποι, όταν βρίσκονται σε συνθήκες εμφύλιου πολέμου, καταφεύγουν σε παρόμοια ανήθικες συμπεριφορές.
Με βάση το κείμενο του προέδρου Λίνκολν διαπιστώνουμε, κατά σειρά, τις εξής αντιστοιχίες:
α) Ο εμφύλιος πόλεμος προκαλεί ένταση των παθών (το αίμα ζεσταίνεται) και οδηγεί τους ανθρώπους στη διάπραξη φόνων (το αίμα χύνεται). Η διαπίστωση αυτή γίνεται αντιληπτή και στο κείμενο του Θουκυδίδη, καθώς οι δημοκρατικοί μόλις ένιωσαν αρκετά ισχυροί χάρη στην έλευση των αθηναϊκών πλοίων ξεκίνησαν να δολοφονούν μαζικά τους αντιπάλους τους.
2. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Θουκυδίδης, στο βαθμό τουλάχιστον που η αυστηρή αντικειμενικότητά του τού το επιτρέπει, εκφράζει στο έργο του μέριμνα για την ηθική πλευρά των ανθρώπινων πράξεων, ευαισθησία και συναισθήματα που τα μεταδίδει στον αναγνώστη με ένταση και ιδιαίτερο πάθος. Μπορείτε να βρείτε στοιχεία που επιβεβαιώνουν τις απόψεις αυτές στο κεφ. 81;
Ο Θουκυδίδης καταγράφει τα ιστορικά γεγονότα με αντικειμενικότητα, χωρίς να παίρνει θέση υπέρ της μίας ή της άλλης παράταξης. Μέσα, ωστόσο, από την αντικειμενική αυτή καταγραφή δίνεται η ευκαιρία στον αναγνώστη να αντιληφθεί καθαρά τις ανήθικες πράξεις και τη σκληρότητα των εμπόλεμων. Ιδίως στο κεφάλαιο 81, στο πλαίσιο του οποίου καταγράφονται οι ακρότητες που διαπράττονται κατά τη διάρκεια ενός εμφύλιου πολέμου, γίνεται εναργέστερα εμφανής η πρόθεση του ιστορικού να μεταδώσει ένα σαφές αντιπολεμικό μήνυμα, καθώς και μια ξεκάθαρη προειδοποίηση σχετικά με το υψηλό τίμημα κάθε ανάλογης εμφύλιας διαμάχης.
Ο ιστορικός δε χρειάζεται να επεξηγήσει ή να σχολιάσει, για παράδειγμα, τις εξαιρετικά ανήθικες και ανίερες πράξεις των δημοκρατικών. Η αναφορά και μόνο στο γεγονός ότι περιέκλεισαν με τείχος τους ικέτες που βρίσκονταν στο ναό του Διονύσου προκειμένου αυτοί να πεθάνουν από ασιτία, αρκεί για να διαφανούν η αναλγησία, η ασέβεια κι η ανηθικότητα που χαρακτηρίζουν τις πράξεις τους. Αντιστοίχως, η παρουσίαση από τον ιστορικό της αντίδρασης των ικετών που αλληλοσκοτώνονταν ή αυτοκτονούσαν με κάθε πιθανό τρόπο, ώστε να μην πέσουν στα εχθρικά χέρια των δημοκρατικών, φανερώνει με παραστατικό τρόπο την ψυχική αγωνία και την απελπισία των ολιγαρχικών. Ο Θουκυδίδης κατανοεί και αποδίδει ξεκάθαρα το φόβο και την απόγνωση των ηττημένων ολιγαρχικών, χωρίς να χρειάζεται να παραβιάσει τις αρχές της αντικειμενικής ιστορικής καταγραφής.
Ο αναγνώστης του κεφαλαίου 81 μπορεί εύκολα, λοιπόν να διαπιστώσει πως οι δημοκρατικοί από τη στιγμή που αισθάνθηκαν αρκετά ισχυροί με τον ερχομό του αθηναϊκού στόλου, κατέφυγαν σε κάθε είδους άδικες και ανήθικες πράξεις. Δε δίστασαν, έτσι, να δολοφονήσουν εκείνους τους ολιγαρχικούς που είχαν δεχτεί να επιβιβαστούν στα πλοία και να τους βοηθήσουν στον αγώνα κατά των Πελοποννησίων, όπως και δεν έδειξαν κανένα ενδοιασμό να εξαπατήσουν τους ικέτες, οδηγώντας τους σε μια δίκη, της οποίας η καταδικαστική απόφαση ήταν ήδη ειλημμένη. Προχώρησαν, επομένως, οι δημοκρατικοί σε αλλεπάλληλες πράξεις ανηθικότητας, μέσω των οποίων γίνεται φανερό πόσο εύκολα μετατρέπεται ο διωκόμενος σε διώκτη, διαπράττοντας υπέρμετρα σκληρότερες αδικίες από εκείνες που είχε ο ίδιος υποστεί.
3. Πού αποσκοπεί κατά τη γνώμη σας η συσσωρευτική περιγραφή φόνων στην τελευταία παράγραφο (§5) του κεφ. 81;
Ο ιστορικός φτάνοντας στο κλείσιμο του κεφαλαίου αυτού και προτού περάσει στη γενική θεώρηση του εμφυλίου πολέμου, οδηγεί το κείμενό του σε μια δραματική κορύφωση, καταγράφοντας ορισμένες ακραίες μορφές φόνων που διαπράχτηκαν εκείνο το διάστημα στην Κέρκυρα. Η αναφορά στο γεγονός ότι καταλύθηκε ακόμη κι η πατρική αγάπη, όπως κι ο σεβασμός απέναντι στους θεούς, λόγω του τυφλού φανατισμού που προκλήθηκε στο πλαίσιο του εμφυλίου πολέμου, αποσκοπεί στη συναισθηματική διέγερση του αναγνώστη. Ο ιστορικός επιδιώκει να προκαλέσει όχι μόνο έντονα συναισθήματα αποστροφής απέναντι στις ακρότητες αυτές, αλλά κι έναν ευρύτερο προβληματισμό σχετικά με το πόσο απεχθείς είναι οι εμφύλιες διαμάχες. Ελπίζει ο ιστορικός πως αν οι αποδέκτες του έργου του αντιληφθούν την αδιανόητη αγριότητα που χαρακτηρίζει αυτές τις συγκρούσεις, θα προσπαθήσουν να τις αποφύγουν με κάθε κόστος στο μέλλον.
4. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς τύπους που δηλώνουν τις ενέργειες των Κερκυραίων δημοκρατικών στο γ΄ ενικό πρόσωπο του ενεστώτα της οριστικής, χρησιμοποιώντας φράσεις του κειμένου.
αἰσθόμενοι (μετοχή αορίστου β΄ του ρήματος αἰσθάνομαι)
ἤγαγον (οριστική αορίστου β΄ του ρήματος ἄγω)
λάβοιεν (ευκτική αορίστου β΄ του ρήματος λαμβάνω)
ἔπεισαν (οριστική αορίστου του ρήματος πείθω)
ἀπεχρῶντo (οριστική παρατατικού του ρήματος (ἀποχρῶμαι)
ἐλθόντες (μετοχή αορίστου β΄ του ρήματος ἔρχομαι)
ἔπεισαν (οριστική αορίστου του ρήματος πείθω)
ἐφόνευον (οριστική παρατατικού του ρήματος φονεύω)
5. Να γράψετε 5 ουσιαστικά της ΝΕ σύνθετα-παράγωγα του ρ. λαμβάνω και να σχηματίσετε με το καθένα σύντομες φράσεις.
α) Η σύλληψή του υπήρξε επεισοδιακή, καθώς χρειάστηκε να τον καταδιώξουν.
6. «καὶ γὰρ πατὴρ παῖδα ἀπέκτεινε» Να μεταφέρετε τη φράση στον άλλο αριθμό.
καὶ γὰρ πατέρες παῖδας ἀπέκτεινον
7. Να αναγνωρίσετε τις αναφορικές αντωνυμίες του κειμένου και να κλίνετε δύο από αυτές στα τρία γένη ενικού και πληθυντικού αριθμού.
ἃς = αιτιατική πληθυντικού αριθμού, του θηλυκού γένους της αντωνυμίας ὅς, ἥ, ὃ
ὅσῳ = δοτική ενικού αριθμού, του αρσενικού γένους της αντωνυμίας ὅσος, ὅση, ὅσον
Κλίση αντωνυμιών
Ενικός αριθμός
ὃς - οὗ - ᾧ - ὃν
Πληθυντικός αριθμός
oἳ - ὧν - οἷς - οὓς
Ενικός αριθμός
ὅστις - οὗτινος και ὅτου - ᾧτινι και ὅτῳ - ὅντινα
Πληθυντικός αριθμός
οἵτινες - ὧντινων - οἷστισι(ν) - οὕστινας
Ενικός αριθμός
ὅσος - ὅσου - ὅσῳ - ὅσον
Πληθυντικός αριθμός
ὅσοι - ὅσων - ὅσοις - ὅσους
8. Να εντοπίσετε τις μετοχές του κειμένου και να τις χαρακτηρίσετε.
ὑπερενεγκόντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος ἀποκομίζονται.
9. Να εντοπίσετε τους προσδιορισμούς που αναφέρονται στα ρήματα που δηλώνουν θάνατο και να εξηγήσετε τη λειτουργία τους στο λόγο.
Το ρήμα ἀπέκτεινον προσδιορίζεται από:
- τη χρονική πρόταση ἐν ὅσῳ περιεκομίζοντο μέσω της οποίας καταγράφεται το χρονικό διάστημα κατά το οποίο οι ολιγαρχικοί ναύτες δε θα είχαν γνώση των όσων συνέβαιναν στο νησί.
- τον επιρρηματικό προσδιορισμό αὐτοῦ μέσω του οποίου δηλώνεται ο τόπος στον οποίο διαπράχθηκαν οι αλληλοσκοτωμοί.
- τον εμπρόθετο προσδιορισμός της στάσης σε τόπο ἐν τῷ ἱερῷ μέσω του οποίου διαφαίνεται πόσο αδίστακτοι και ανόσιοι υπήρξαν οι δημοκρατικοί.
Θέματα για συζήτηση
1. Να παρουσιάσετε ένα ολοκληρωμένο «πορτραίτο» του Νικόστρατου και του Ευρυμέδοντα (να λάβετε υπόψη σας την πολεμική τακτική, τη γενικότερη συμπεριφορά και το χαρακτήρα του καθενός) και να προχωρήσετε σε σύγκριση των δύο ανδρών.
Ο Νικόστρατος απέδειξε με τη στάση και τις ενέργειές του πως ήταν εξαιρετικά ικανός τόσο σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο, όσο και σε στρατιωτικό. Η πρώτη κιόλας επιλογή του, όταν έφτασε με δώδεκα πλοία στην Κέρκυρα, ήταν να επιδιώξει και να επιτύχει τον συμβιβασμό μεταξύ των δύο παρατάξεων. Επρόκειτο για μια κίνηση ενδεικτική της διαλλακτικότητας, αλλά και της διπλωματικής ευστροφίας του, εφόσον τηρώντας ίσες αποστάσεις μεταξύ των εμπλεκομένων αποσκοπούσε στο να ισχυροποιήσει τις σχέσεις της Αθήνας με τους Κερκυραίους. Με το να μην οξύνει τις αντιθέσεις μεταξύ των δημοκρατικών και των ολιγαρχικών του νησιού, μπορούσε να διασφαλίσει αφενός πως οι δυνάμεις των Κερκυραίων θα παρέμεναν ακέραιες κι αφετέρου πως θα ήταν όλοι τους πρόθυμοι να συνάψουν συμμαχία με την Αθήνα.
Ο Νικόστρατος απέδειξε, άλλωστε, το ήθος του και τη νηφαλιότητα της σκέψης του, όταν επενέβη αποφασιστικά προκειμένου να αποτρέψει τους δημοκρατικούς από το να διαπράξουν δολοφονίες ολιγαρχικών. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι δημοκρατικοί δεν ήταν πρόθυμοι μήτε να εμπιστευτούν μήτε να συγχωρήσουν τους ολιγαρχικούς, εκείνος κατόρθωσε με τη σταθερότητα της συμπεριφοράς του να κατευνάσει τα οξυμμένα πνεύματα.
Παρόμοια ικανότητα στη διαχείριση κρίσιμων καταστάσεων επιδεικνύει ο Νικόστρατος και κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας με τον αριθμητικά υπέρτερο στόλο των Πελοποννησίων. Αποφεύγει να υποπέσει σε στρατηγικά σφάλματα που θα μπορούσε ίσως να διαπράξει ένας άπειρος ή επιπόλαιος στρατηγός και αξιοποιεί με σύνεση τα λίγα πλοία που διαθέτει. Δεν επιτίθεται, έτσι, στο σύνολο των εχθρικών πλοίων, αλλά χτυπά μία πτέρυγα του εχθρικού στόλου, επιτυγχάνοντας να βυθίσει ένα πλοίο. Κατόπιν αντιδρά με ταχύτητα στον δικό τους κυκλικό σχηματισμό, πλέοντας γύρω τους και επιδιώκοντας να τους προκαλέσει σύγχυση. Διατηρεί, μάλιστα, την ψυχραιμία του, όταν δέχεται επίθεση από το σύνολο του Πελοποννησιακού στόλου και δεν καταφεύγει σε μια βιαστική υποχώρηση, όπως θα επέλεγε κάποιος άλλος. Δεν ξεχνά, άλλωστε, πως η αποστολή του στο νησί είναι να βοηθήσει τους Κερκυραίους γι’ αυτό κι επιλέγει μια αργή υποχώρηση προκειμένου να τους δώσει χρόνο να επιστρέψουν κι εκείνοι ασφαλείς στο λιμάνι του.
Η απόφαση του Νικόστρατου να ανακρούσει πρύμνα, διατηρώντας άθικτη την παράταξή του και βοηθώντας συγχρόνως τους Κερκυραίους να υποχωρήσουν, αποκαλύπτει τις στρατηγικές του ικανότητες. Πράγματι ο Αθηναίος ναύαρχος διακρίνεται για την τόλμη του, τις ψύχραιμες επιλογές του, τη μεγάλη ναυτική του εμπειρία, την οξύτατη κρίση και την πολιτική του ευστροφία τη συνδυασμένη με ανθρωπισμό. Πιο αναλυτικά ο Νικόστρατος κατόρθωσε να αναχαιτίσει με 12 μόλις πλοία 53 εχθρικά, να προστατεύσει την αποχώρηση των αποδιοργανωμένων Κερκυραίων, να διατηρήσει το στόλο του αλώβητο και να διασφαλίσει τα αθηναϊκά συμφέροντα στο νησί, εμποδίζοντας ουσιαστικά τους Σπαρτιάτες να πραγματοποιήσουν την προσχεδιασμένη τους απόβαση στην Κέρκυρα. Η πολιτική ευφυία και ο ανθρωπισμός που επιδεικνύει στην περίσταση αυτή ο Νικόστρατος δε συναντιέται σε κανέναν άλλο Αθηναίο, με μόνη ίσως εξαίρεση τον Περικλή, ο οποίος φαίνεται ότι διέθετε το είδος της μεγαλοφροσύνης που η συμπεριφορά του Νικόστρατου αφήνει να διαφανεί.
Εντελώς αντίθετη, ωστόσο, είναι η στάση του Ευρυμέδοντα, ο οποίος παρά το γεγονός ότι διαθέτει εξήντα πλοία στη διάθεσή του και θα μπορούσε να πετύχει περισσότερα απ’ όσα πέτυχε ο Νικόστρατος που διέθετε μόλις δώδεκα, εκείνος απομένει αδρανής, επιτρέποντας κατά της επτά ημέρες της παραμονής του στην Κέρκυρα τον σφαγιασμό τον ολιγαρχικών από τους δημοκρατικούς. Αν και δεν είναι σαφές, αν η αδράνεια αυτή του Ευρυμέδοντα οφειλόταν σε αδιαφορία ή σε ανικανότητα, το αποτέλεσμα υπήρξε σίγουρα ολέθριο για το νησί της Κέρκυρας, κι η ευθύνη του Αθηναίου στρατηγού για την κατάσταση αυτή είναι προφανής. Ο Ευρυμέδοντας αποδεικνύεται, έτσι, κατώτερος των περιστάσεων.
Η όποια σύγκριση ανάμεσα στους δύο Αθηναίους στρατηγούς θα καταδείκνυε τη σαφέστατη υπεροχή του Νικόστρατου, καθώς εκείνος απέδειξε όχι μόνο τη διπλωματική και στρατηγική του ικανότητα, αλλά πρωτίστως τον ανθρωπισμό του και το ενεργό ενδιαφέρον για τους συνανθρώπους του. Ο Ευρυμέδοντας από την άλλη δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί επικίνδυνα ανάλγητος, εφόσον επέτρεψε -χωρίς την παραμικρή προσπάθεια παρέμβασης- να διαπραχθούν φρικτά εγκλήματα στην Κέρκυρα, φανερώνοντας, έτσι, πόσο αδιάφορος ήταν απέναντι στην αξία της ανθρώπινης ζωής.
2. Να συζητήσετε την επέμβαση του ξένου παράγοντα και τις συνέπειές της στην πολιτική ζωή της Κέρκυρας. Μπορείτε να αναφέρετε ανάλογα παραδείγματα από τη σύγχρονη ελληνική ή παγκόσμια πολιτική σκηνή;
Η παρέμβαση των Πελοποννησίων, όπως και των Αθηναίων, στην πολιτική ζωή της Κέρκυρας λειτούργησε καταλυτικά, καθώς οι ήδη υπάρχουσες εσωτερικές διαφορές οδηγήθηκαν σε απρόσμενες ακρότητες. Η άφιξη των αιχμαλώτων από την Κόρινθο αποτέλεσε το πρώτο έναυσμα για την απότομη όξυνση της εσωτερικής διαμάχης, εφόσον εκείνοι έδρασαν υπονομευτικά ως «πράκτορες» της Κορίνθου προκειμένου να επηρεάσουν τους συμπολίτες τους για να αποστατήσει η πόλη τους από τους Αθηναίους.
Ακολούθως η δολοφονία του Πειθία κι ο ερχομός των πλοίων από την Κόρινθο και τη Σπάρτη, θα δώσουν στους ολιγαρχικούς την αναγκαία ώθηση προκειμένου να επιτεθούν στους δημοκρατικούς, οδηγώντας την πόλη σε μια πρώτη σκληρή εμφύλια σύγκρουση. Μια μικρή ανάπαυλα σε αυτή τη σύγκρουση θα επιφέρει η άφιξη του διαλλακτικού Νικόστρατου, χωρίς όμως η δική του παρέμβαση να επαρκέσει για την πλήρη αποσόβηση αυτής της διαμάχης. Όταν, άλλωστε, θα έρθουν νέες δυνάμεις από την Αθήνα, υπό την αρχηγία του Ευρυμέδοντα, οι δημοκρατικοί θα βρουν την ευκαιρία να πάρουν σκληρότατη εκδίκηση για τα όσα υπέστησαν.
Είναι, επομένως, σαφές πως η παρέμβαση των ξένων δυνάμεων στην Κέρκυρα είχε άκρως αρνητικές συνέπειες, εφόσον κάθε ξένη δύναμη είχε ως απώτερο σκοπό την εξυπηρέτηση των δικών της συμφερόντων κι όχι τη διασφάλιση της ειρήνης στο νησί. Οι Κερκυραίοι κατ’ αυτό τον τρόπο γίνονται πιόνια των ισχυρών ξένων και φτάνουν στο αδιανόητο σημείο του αλληλοσκοτωμού, χωρίς να συνειδητοποιούν πως τίποτε απ’ ό,τι συμβαίνει στο νησί τους δεν είναι επωφελές για τους ίδιους.
Οι παρεμβάσεις των ξένων δυνάμεων αποτελούν μια κατάσταση ιδιαιτέρως οικεία στους Έλληνες, εφόσον η χώρα μας σε όλη τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της επηρεάζεται συνεχώς από τη βούληση ισχυρότερων κρατών. Ο τελευταίος εμφύλιος πόλεμος, για παράδειγμα, κατά την περίοδο 1946-1949 αποτέλεσε προϊόν ξένων επιρροών και το δραματικό αποτέλεσμά του κρίθηκε από τη δυναμική παρέμβαση του ξένου παράγοντα. Ενώ η χώρα μας καταφεύγει διαχρονικά στη δαπανηρή συμβολή των ξένων κρατών κάθε φορά που αντιμετωπίζει κάποιο σημαντικό πρόβλημα, παραχωρώντας ως εύλογη συνέπεια στις ξένες δυνάμεις τη δυνατότητα να παρεμβαίνουν και να καθορίζουν κρίσιμες εσωτερικές επιλογές.
3. Να συζητήσετε την ακόλουθη άποψη: «Μπορούμε να δεχτούμε σήμερα ότι το πολιτικό αίτιο που δίνει ο Θουκυδίδης, η "επιθυμία της εξουσίας" –η ἀρχή, όπως τη λέει ο ίδιος–, που εδράζεται στην πλεονεξία και τη φιλοδοξία της ανθρώπινης φύσης, είναι το πρωταρχικό αίτιο; Ή ότι η μονοδιάστατη αυτή μεταφυσική ερμηνεία της Ιστορίας δεν είναι εύκολα παραδεκτή στην εποχή μας; Πόσο μπορεί να αγνοηθεί ο οικονομικοκοινωνικός παράγοντας και κυρίως οι αντιθέσεις που προέρχονται απ’ αυτόν και η πάλη των τάξεων; Δύσκολα θα έβρισκε κανείς σήμερα σοβαρό ιστορικό, οποιασδήποτε ιδεολογικής ή πολιτικής απόχρωσης, που να αμφισβητούσε την πρωταρχική σημασία του παράγοντα αυτού. Στην περίπτωσή μας πάντως ο εμφύλιος πόλεμος των Κερκυραίων, που χρησίμεψε ως αφορμή στον Θουκυδίδη για την ανάλυσή του, αφήνει να αναδυθεί ο παράγοντας αυτός σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια. Ολοφάνερα πρόκειται για ταξική πάλη: Δύο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, μια πολυαριθμότερη και φτωχιά και μια πιο ολιγάριθμη και πλούσια, συγκρούονται. Και η "επιθυμία για εξουσία" της μιας πάνω στην άλλη δεν φαίνεται να έχει άλλη βάση από τα οικονομικά της συμφέροντα, που δεν είναι απλή πλεονεξία, αλλά ένας πραγματικός αγώνας για επιβίωση. Όσα γίνονται τις παραμονές του πολέμου αυτού, η δίκη κυρίως των ὀλίγων και ο φόβος τους για οικονομικό αφανισμό, οδηγούν την ερμηνεία σε αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση». (Χρήστου Χρηστίδη, Προτάσεις για μια ευχάριστη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, Μέρος β΄, σσ. 242-243).
Η άποψη πως ο εμφύλιος πόλεμος στην Κέρκυρα αποτελεί επί της ουσίας φανέρωμα της πάλης μεταξύ κοινωνικών τάξεων είναι αποδεκτή, υπό την έννοια πως δεν απέχει -ούτως ή άλλως- πολύ από την ερμηνεία που δίνει ο Θουκυδίδης. Το αν, άλλωστε, οι δημοκρατικοί πολεμούν με τους ολιγαρχικούς για το ποιος θα πάρει τον έλεγχο του νησιού (επιθυμία της εξουσίας) ή αν πολεμούν έχοντας ως βασικό στόχο την -οικονομική- επιβίωση, δε διαφοροποιεί μήτε το αποτέλεσμα και τη σφοδρότητα της διαμάχης, μήτε κατορθώνει να δώσει μια πιο ουσιαστική αιτιολόγηση στις ακρότητες των δύο παρατάξεων και ιδίως των δημοκρατικών.
Η αρχική επιδίωξη των ολιγαρχικών να διατηρήσουν την ουδετερότητα της Κέρκυρας, θα μπορούσε σαφώς να ερμηνευθεί αφενός ως προσπάθεια να αποτραπεί η όποια διασάλευση της οικονομικής δραστηριότητας του νησιού σε περίπτωση εμπλοκής σε πόλεμο, η οποία θα ζημίωνε οικονομικά τους πολίτες του, κι αφετέρου ως προσπάθεια να αποκατασταθεί η πολιτική και οικονομική κυριαρχία των ολιγαρχικών με την απομάκρυνση από την άμεση επιρροή της Αθήνας. Αντιστοίχως, το μένος με το οποίο οι δημοκρατικοί στράφηκαν κατά των ολιγαρχικών θα μπορούσε να δηλώνει την επιθυμία τους για εκδίκηση ύστερα από τις πρόσφατες ακρότητες των ολιγαρχικών (π.χ. δολοφονία του Πειθία), αλλά και να αποτελεί ξέσπασμα απέναντι στη μακροχρόνια πολιτική κυριαρχία των ολιγαρχικών που είχε προηγηθεί.
Το γεγονός, πάντως, ότι η επιρροή της Αθήνας και η παράλληλη άνοδος νέων κοινωνικών στρωμάτων, των εμπόρων και των βιοτεχνών, είχαν οδηγήσει το κερκυραϊκό πολιτικό σκηνικό σε εκδημοκρατισμό, αφήνει ανοιχτό το περιθώριο να ερμηνευθεί η όλη σύγκρουση ως πάλη μεταξύ των κοινωνικών τάξεων του νησιού, καθώς οι ολιγαρχικοί έβλεπαν τη δύναμή τους να υποχωρεί και οι δημοκρατικοί αισθάνονταν ολοένα και ισχυρότεροι.
4. Ο Θουκυδίδης στο 1. 22 γράφει: «τις πράξεις που έγιναν στον πόλεμο δε θεώρησα άξιό μου να τις πληροφορηθώ απ’ οποιονδήποτε έτυχε να βρίσκεται εκεί, ούτε όπως μου φαινόταν πιθανό να έγιναν· αλλά τα εξέτασα λεπτολόγα, και κείνα που είδα με τα μάτια μου, και όσα έμαθα από άλλους, κοσκινίζοντάς τα με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Όλ’ αυτά βρέθηκαν με πολύν κόπο, γιατί όσοι παραστάθηκαν σε μια μάχη δεν έλεγαν ο καθένας τα ίδια πράγματα, αλλά σύμφωνα με όσα θυμόταν ο καθένας, και με την προτίμηση του προς τη μια ή την άλλη μερίδα. Κι’ όταν ακούει κανείς την ιστορία, ίσως δε φαίνεται τόσο ευχάριστο ότι δε μοιάζει με παραμύθι· όσοι όμως θέλησαν να εξετάσουν την καθαρή αλήθεια των όσων έγιναν, και εκείνον που μέλλουν κάποτε να ξαναγίνουν, όπως είναι η φύση των ανθρώπων ή τα ίδια ή παρόμοια, θα μου φτάσει αν αυτοί τα κρίνουν ωφέλιμα. Γιατί το έργο μου έχει συγγραφεί περισσότερο για να τόχουν οι άνθρωποι αιώνιο χτήμα τους παρά σαν αγώνισμα για να τ’ ακούσει κανείς μία μόνο φορά» (Μετάφραση Έλλης Λαμπρίδη).
Ο Θουκυδίδης τηρεί τις βασικές μεθοδολογικές του αρχές στην αφήγηση της εμφύλιας διαμάχης στην Κέρκυρα, εφόσον οι πληροφορίες που επιλέγει να καταγράψει δίνονται με αντικειμενικό τρόπο, ενώ εκείνες που παραλείπονται υποδηλώνουν προφανώς την αδυναμία του να εντοπίσει επαρκώς τεκμηριωμένα στοιχεία. Προτιμά, άλλωστε, ο ιστορικός να αφήσει ορισμένα κενά στην αφήγησή του, παρά να εντάξει στο έργο του γεγονότα για τα οποία δεν είναι απολύτως σίγουρος.
Σε ό,τι αφορά την αντικειμενικότητα της αφήγησης διαπιστώνουμε πως δε διστάζει να αναφερθεί αναλυτικά στις ακρότητες των δημοκρατικών (Κερκυραῖοι σφῶν αὐτῶν τοὺς ἐχθροὺς δοκοῦντας εἶναι ἐφόνευον, τὴν μὲν αἰτίαν ἐπιφέροντες τοῖς τὸν δῆμον καταλύουσιν, ἀπέθανον δέ τινες καὶ ἰδίας ἔχθρας ἕνεκα), χωρίς, βέβαια, να δηλώνει με σαφή τρόπο τη βαθιά δυσαρέσκεια που του προκαλούσαν οι πράξεις αυτές, αφού, ακριβώς επειδή σέβεται τις αρχές της αντικειμενικότητας, δεν εντάσσει στο έργο του προσωπικά του σχόλια. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως ο Θουκυδίδης καταγράφει τα γεγονότα ως έχουν κι αφήνει τον αναγνώστη να αντλήσει μόνος του τα σχετικά συμπεράσματα. Έτσι, αν και είναι εμφανές, για παράδειγμα, πως ο ιστορικός εκτίμησε ιδιαίτερα τη στάση του Νικόστρατου, αποφεύγει να δηλώσει κάτι τέτοιο ρητά (Οἱ δ᾽ ὑπεχώρουν ἤδη πρύμναν κρουόμενοι καὶ ἅμα τὰς τῶν Κερκυραίων ἐβούλοντο προκαταφυγεῖν ὅτι μάλιστα, ἑαυτῶν σχολῇ τε ὑποχωρούντων καὶ πρὸς σφᾶς τεταγμένων τῶν ἐναντίων.)
Πρόσθετες ερωτήσεις
1. Ποια θέση έχει στην αφήγηση του ιστορικού η φράση πᾶσά τε ἰδέα... περαιτέρω και ποια συναισθήµατά του εκφράζει, κατά τη γνώµη σας;
Η φράση αποτελεί ανακεφαλαίωση των προηγουμένων και εισαγωγή στη βαθιά ανατομία της ανθρώπινης ψυχολογίας και της παθολογίας του εμφύλιου πολέμου, που θα επιχειρήσει στα επόμενα κεφάλαια ο Θουκυδίδης. Με το στοιχείο υπερβολής που τη διακρίνει, γίνεται εμφανές πως ο ιστορικός θέλει να εκφράσει τη θλίψη και την αγανάκτησή του για την αδελφοκτόνο δράση των Κερκυραίων. Η επιλογή των δημοκρατικών να στραφούν με τέτοια μανία εναντίον των ολιγαρχικών και να τους οδηγήσουν με κάθε τρόπο στον θάνατο, έχει ως αποτέλεσμα μια απρόσμενη κλιμάκωση του εμφύλιου πολέμου, η οποία προκαλεί βαθιά απογοήτευση στον ιστορικό. Η διαπίστωση πως οι άνθρωποι γίνονται έρμαια της εκδικητικής τους μανίας, ανεξάρτητα από το σε ποια παράταξη ανήκουν, δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας στον Θουκυδίδη. Γνωρίζει πια πως σε κάθε ανάλογη περίπτωση θα επαναλαμβάνονται τα ίδια απάνθρωπα γεγονότα, χωρίς ουσιαστική πιθανότητα αποτροπής τους.
2. Να αξιολογήσετε τη δύναµη της περιγραφής και της αφήγησης του Θουκυδίδη στο κεφ. 81.
Ο Θουκυδίδης κατορθώνει στο κεφάλαιο 81 να παρουσιάσει με συνοπτικό, αλλά εξαιρετικά δραστικό τρόπο τις φρικτές διαστάσεις του εμφυλίου πολέμου. Μέσα σε λίγες μόλις σειρές φανερώνει τη γοργή αλλαγή στην ψυχολογία και στη στάση των δημοκρατικών αμέσως μόλις συνειδητοποιούν πως η ισορροπία δυνάμεων έχει πλέον μεταστραφεί προς το μέρος τους. Χωρίς περιττές λεπτομέρειες, καθώς και χωρίς απόπειρες διεκτραγώδησης της κατάστασης, ο ιστορικός καταγράφει μόνο τα γεγονότα των συστηματικών δολοφονιών και αφήνει τον αναγνώστη αντιμέτωπο με τη σκληρή πραγματικότητα.
Ο Θουκυδίδης δεν μπαίνει στη διαδικασία να αναφερθεί στα συναισθήματα των εμπλεκομένων ή να μεταφέρει τα λόγια τους. Με την απλή καταγραφή των δράσεων και των αντιδράσεών τους επιτυγχάνει να αποτυπώσει με συγκλονιστικό τρόπο τις ακραίες συνθήκες μίσους και αντεκδικήσεων που επικράτησαν στην Κέρκυρα. Έτσι, η περιεκτικότητα του αφηγηματικού του λόγου, όπως και η λιτότητα των περιγραφικών αποτυπώσεων, επαρκούν για να αποδοθεί με ενάργεια η φρίκη του εμφυλίου στην ολότητά της.
3. Ποια επίδραση είχαν τα γεγονότα στους ολιγαρχικούς; Σε ποια κατάσταση είχαν περιέλθει;
[Οι ολιγαρχικοί, συνειδητοποιώντας ότι δεν υπάρχει καμία ελπίδα σωτηρίας, προτίμησαν να θέσουν οι ίδιοι τέρμα στη ζωή τους, παρά να πέσουν στα χέρια των εχθρών τους. Ο Θουκυδίδης, χρησιμοποιώντας 3 ρήματα που δηλώνουν θάνατο, μεταδίδει το κλίμα της απόγνωσης των ολιγαρχικών και δημιουργεί συγχρόνως μία από τις πιο «σκληρές», έντονες αλλά και τραγικές εικόνες του έργου του.]
Η επίγνωση πως οι δημοκρατικοί εκμεταλλεύονται την αποχώρηση των Πελοποννησίων και τον ερχομό των Αθηναίων προκειμένου να τερματίσουν με τον πλέον αιματηρό τρόπο την εμφύλια αυτή διαμάχη, έχει τραγικό αντίκτυπο στην ψυχολογική κατάσταση των ολιγαρχικών. Οδηγούνται ταχύτατα στην απόγνωση, εφόσον συνειδητοποιούν πως δεν έχουν πλέον καμία δυνατότητα να ξεφύγουν από την εκδικητική μανία των αντιπάλων τους. Παρακινημένοι, έτσι, από την απελπισία τους και γνωρίζοντας πως είναι εντελώς μάταιη οποιαδήποτε προσπάθεια αντίστασης, καταφεύγουν στη μόνη επιλογή που τους επιτρέπει να μην πέσουν στα χέρια των δημοκρατικών, στην αυτοκτονία.
4. Να επισηµάνετε τα ρήµατα ή τις φράσεις που δηλώνουν το θάνατο και να σχολιάσετε την εικόνα που αισθητοποιούν. Πώς χαρακτηρίζετε το ύφος του κειµένου; Να αιτιολογήσετε το χαρακτηρισµό σας.
ἀπέκτεινον, ἀπεχρῶντο, κατέγνωσαν πάντων θάνατον, διέφθειρον ἀλλήλους, ἀπήγχοντο, ἀνηλοῦντο, ἀπέθανον, πᾶσα ἰδέα κατέστη θανάτου: οκτώ ρήµατα, σύνθετα,
Προσδίδουν στο λόγο ενάργεια, παραστατική δύναµη και λεκτική ποικιλία. Αισθητοποιούν την εικόνα της φρίκης µε την άγρια πολυµορφία του θανάτου. Ο ιστορικός κάνει αισθητή αυτή την ποικιλία µορφών του θανάτου ως εισαγωγή στην «παθολογία» του πολέµου, όπου αντικρίζει γενικά το φαινόµενο των συνεπειών του πολέµου
5. Ποιες ευθύνες φαίνεται να αποδίδει ο ιστορικός στον Ευρυµέδοντα για τις σφαγές;
[Ο ιστορικός φαίνεται εδώ πως μέμφεται τον Ευρυμέδοντα και τον θεωρεί υπεύθυνο για την αλληλοσφαγή στην Κέρκυρα. Ο Ευρυμέδοντας με τα 60 πλοία του θα μπορούσε να πετύχει ό,τι πέτυχε ο Νικόστρατος με 12 πλοία, αλλά αυτός από αδιαφορία ή ανικανότητα δεν αναμείχθηκε.]
Το γεγονός ότι ο Ευρυμέδοντας είχε στη διάθεσή του μεγάλη στρατιωτική δύναμη, αλλά δεν έκανε καμία προσπάθεια να σταματήσει ή έστω να περιορίσει τις ακρότητες των δημοκρατικών, σημαίνει για τον ιστορικό πως ο Αθηναίος αυτός στρατηγός έχει την ευθύνη για τον αλληλοσκοτωμό στην Κέρκυρα. Είναι, άλλωστε, σαφές πως οι δημοκρατικοί δε θα είχαν τη δυνατότητα να προχωρήσουν σε αυτή τη φονική δραστηριότητα, αν δεν είχαν έρθει στο νησί τους τα πλοία των Αθηναίων. Άρα η παρουσία και μόνο του Ευρυμέδοντα αρκούσε για να τους προσφέρει την αίσθηση ασφάλειας και υπεροχής που ήθελαν προκειμένου να ξεκινήσουν το εκδικητικό τους έργο.
Ο Ευρυμέδοντας γνώριζε πως με την παρουσία του ενίσχυε τους δημοκρατικούς κι έβλεπε πως εκμεταλλεύονταν το φόβητρο που εκείνος ασκούσε στους ολιγαρχικούς, δεν έκανε ωστόσο καμία απολύτως κίνηση για να θέσει υπό έλεγχο την κατάσταση, κι αυτή ακριβώς η αδράνειά του συνιστά τον λόγο για τον οποίο φέρει ακέραια την ευθύνη της μεγάλης αυτής αιματοχυσίας.
[1] Oἱ μὲν οὖν Πελοποννήσιοι τῆς νυκτὸς εὐθὺς κατὰ τάχος ἐκομίζοντο ἐπ᾽ οἴκου παρὰ τὴν γῆν· καὶ ὑπερενεγκόντες τὸν Λευκαδίων ἰσθμὸν τὰς ναῦς, ὅπως μὴ περιπλέοντες ὀφθῶσιν, ἀποκομίζονται.
[2] Κερκυραῖοι δὲ αἰσθόμενοι τάς τε Ἀττικὰς ναῦς προσπλεούσας τάς τε τῶν πολεμίων οἰχομένας, λαβόντες τούς τε Μεσσηνίους ἐς τὴν πόλιν ἤγαγον πρότερον ἔξω ὄντας, καὶ τὰς ναῦς περιπλεῦσαι κελεύσαντες ἃς ἐπλήρωσαν ἐς τὸν Ὑλλαϊκὸν λιμένα, ἐν ὅσῳ περιεκομίζοντο, τῶν ἐχθρῶν εἴ τινα λάβοιεν, ἀπέκτεινον· καὶ ἐκ τῶν νεῶν ὅσους ἔπεισαν ἐσβῆναι ἐκβιβάζοντες ἀπεχρῶντo, ἐς τὸ ῞Ηραιόν τε ἐλθόντες τῶν ἱκετῶν ὡς πεντήκοντα ἄνδρας δίκην ὑποσχεῖν ἔπεισαν καὶ κατέγνωσαν πάντων θάνατον.
[3] Oἱ δὲ πολλοὶ τῶν ἱκετῶν, ὅσοι οὐκ ἐπείσθησαν, ὡς ἑώρων τὰ γιγνόμενα, διέφθειρον αὐτοῦ ἐν τῷ ἱερῷ ἀλλήλους, καὶ ἐκ τῶν δένδρων τινὲς ἀπήγχοντο, οἱ δ᾽ ὡς ἕκαστοι ἐδύναντο ἀνηλοῦντο.
[4] Ἡμέρας τε ἑπτά, ἃς ἀφικόμενος ὁ Εὐρυμέδων ταῖς ἑξήκοντα ναυσὶ παρέμεινε, Κερκυραῖοι σφῶν αὐτῶν τοὺς ἐχθροὺς δοκοῦντας εἶναι ἐφόνευον, τὴν μὲν αἰτίαν ἐπιφέροντες τοῖς τὸν δῆμον καταλύουσιν, ἀπέθανον δέ τινες καὶ ἰδίας ἔχθρας ἕνεκα, καὶ ἄλλοι χρημάτων σφίσιν ὀφειλομένων ὑπὸ τῶν λαβόντων·
[5] πᾶσά τε ἰδέα κατέστη θανάτου, καὶ οἷον φιλεῖ ἐν τῷ τοιούτῳ γίγνεσθαι, οὐδὲν ὅτι οὐ ξυνέβη καὶ ἔτι περαιτέρω. Καὶ γὰρ πατὴρ παῖδα ἀπέκτεινε καὶ ἀπὸ τῶν ἱερῶν ἀπεσπῶντο καὶ πρὸς αὐτοῖς ἐκτείνοντο, οἱ δέ τινες καὶ περιοικοδομηθέντες ἐν τοῦ Διονύσου τῷ ἱερῷ ἀπέθανον.
Ερωτήσεις - Ασκήσεις
1. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τις αντιστοιχίες (κοινά σημεία) που υπάρχουν στο 3. 81 του Θουκυδίδη και σ’ ένα γράμμα του Λίνκολν (Οκτώβριος 1863) που αναφέρεται στην έκρηξη βίας στην πολιτεία του Μιζούρι.
(Το παράθεμα στο Finley, Θουκυδίδης, σ. 188).
Η καταγραφή των όσων συνέβησαν στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια του εκεί εμφύλιου πολέμου από τον Θουκυδίδη έχει πολλές αντιστοιχίες με τα όσα παραθέτει ο πρόεδρος Λίνκολν, εφόσον και η δική του καταγραφή σχετίζεται με μια εμφύλια διαμάχη, στις ΗΠΑ αυτή τη φορά. Γίνεται, άρα, εμφανές το γεγονός πως διαχρονικά οι άνθρωποι, όταν βρίσκονται σε συνθήκες εμφύλιου πολέμου, καταφεύγουν σε παρόμοια ανήθικες συμπεριφορές.
Με βάση το κείμενο του προέδρου Λίνκολν διαπιστώνουμε, κατά σειρά, τις εξής αντιστοιχίες:
α) Ο εμφύλιος πόλεμος προκαλεί ένταση των παθών (το αίμα ζεσταίνεται) και οδηγεί τους ανθρώπους στη διάπραξη φόνων (το αίμα χύνεται). Η διαπίστωση αυτή γίνεται αντιληπτή και στο κείμενο του Θουκυδίδη, καθώς οι δημοκρατικοί μόλις ένιωσαν αρκετά ισχυροί χάρη στην έλευση των αθηναϊκών πλοίων ξεκίνησαν να δολοφονούν μαζικά τους αντιπάλους τους.
2. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι ο Θουκυδίδης, στο βαθμό τουλάχιστον που η αυστηρή αντικειμενικότητά του τού το επιτρέπει, εκφράζει στο έργο του μέριμνα για την ηθική πλευρά των ανθρώπινων πράξεων, ευαισθησία και συναισθήματα που τα μεταδίδει στον αναγνώστη με ένταση και ιδιαίτερο πάθος. Μπορείτε να βρείτε στοιχεία που επιβεβαιώνουν τις απόψεις αυτές στο κεφ. 81;
Ο Θουκυδίδης καταγράφει τα ιστορικά γεγονότα με αντικειμενικότητα, χωρίς να παίρνει θέση υπέρ της μίας ή της άλλης παράταξης. Μέσα, ωστόσο, από την αντικειμενική αυτή καταγραφή δίνεται η ευκαιρία στον αναγνώστη να αντιληφθεί καθαρά τις ανήθικες πράξεις και τη σκληρότητα των εμπόλεμων. Ιδίως στο κεφάλαιο 81, στο πλαίσιο του οποίου καταγράφονται οι ακρότητες που διαπράττονται κατά τη διάρκεια ενός εμφύλιου πολέμου, γίνεται εναργέστερα εμφανής η πρόθεση του ιστορικού να μεταδώσει ένα σαφές αντιπολεμικό μήνυμα, καθώς και μια ξεκάθαρη προειδοποίηση σχετικά με το υψηλό τίμημα κάθε ανάλογης εμφύλιας διαμάχης.
Ο ιστορικός δε χρειάζεται να επεξηγήσει ή να σχολιάσει, για παράδειγμα, τις εξαιρετικά ανήθικες και ανίερες πράξεις των δημοκρατικών. Η αναφορά και μόνο στο γεγονός ότι περιέκλεισαν με τείχος τους ικέτες που βρίσκονταν στο ναό του Διονύσου προκειμένου αυτοί να πεθάνουν από ασιτία, αρκεί για να διαφανούν η αναλγησία, η ασέβεια κι η ανηθικότητα που χαρακτηρίζουν τις πράξεις τους. Αντιστοίχως, η παρουσίαση από τον ιστορικό της αντίδρασης των ικετών που αλληλοσκοτώνονταν ή αυτοκτονούσαν με κάθε πιθανό τρόπο, ώστε να μην πέσουν στα εχθρικά χέρια των δημοκρατικών, φανερώνει με παραστατικό τρόπο την ψυχική αγωνία και την απελπισία των ολιγαρχικών. Ο Θουκυδίδης κατανοεί και αποδίδει ξεκάθαρα το φόβο και την απόγνωση των ηττημένων ολιγαρχικών, χωρίς να χρειάζεται να παραβιάσει τις αρχές της αντικειμενικής ιστορικής καταγραφής.
Ο αναγνώστης του κεφαλαίου 81 μπορεί εύκολα, λοιπόν να διαπιστώσει πως οι δημοκρατικοί από τη στιγμή που αισθάνθηκαν αρκετά ισχυροί με τον ερχομό του αθηναϊκού στόλου, κατέφυγαν σε κάθε είδους άδικες και ανήθικες πράξεις. Δε δίστασαν, έτσι, να δολοφονήσουν εκείνους τους ολιγαρχικούς που είχαν δεχτεί να επιβιβαστούν στα πλοία και να τους βοηθήσουν στον αγώνα κατά των Πελοποννησίων, όπως και δεν έδειξαν κανένα ενδοιασμό να εξαπατήσουν τους ικέτες, οδηγώντας τους σε μια δίκη, της οποίας η καταδικαστική απόφαση ήταν ήδη ειλημμένη. Προχώρησαν, επομένως, οι δημοκρατικοί σε αλλεπάλληλες πράξεις ανηθικότητας, μέσω των οποίων γίνεται φανερό πόσο εύκολα μετατρέπεται ο διωκόμενος σε διώκτη, διαπράττοντας υπέρμετρα σκληρότερες αδικίες από εκείνες που είχε ο ίδιος υποστεί.
3. Πού αποσκοπεί κατά τη γνώμη σας η συσσωρευτική περιγραφή φόνων στην τελευταία παράγραφο (§5) του κεφ. 81;
Ο ιστορικός φτάνοντας στο κλείσιμο του κεφαλαίου αυτού και προτού περάσει στη γενική θεώρηση του εμφυλίου πολέμου, οδηγεί το κείμενό του σε μια δραματική κορύφωση, καταγράφοντας ορισμένες ακραίες μορφές φόνων που διαπράχτηκαν εκείνο το διάστημα στην Κέρκυρα. Η αναφορά στο γεγονός ότι καταλύθηκε ακόμη κι η πατρική αγάπη, όπως κι ο σεβασμός απέναντι στους θεούς, λόγω του τυφλού φανατισμού που προκλήθηκε στο πλαίσιο του εμφυλίου πολέμου, αποσκοπεί στη συναισθηματική διέγερση του αναγνώστη. Ο ιστορικός επιδιώκει να προκαλέσει όχι μόνο έντονα συναισθήματα αποστροφής απέναντι στις ακρότητες αυτές, αλλά κι έναν ευρύτερο προβληματισμό σχετικά με το πόσο απεχθείς είναι οι εμφύλιες διαμάχες. Ελπίζει ο ιστορικός πως αν οι αποδέκτες του έργου του αντιληφθούν την αδιανόητη αγριότητα που χαρακτηρίζει αυτές τις συγκρούσεις, θα προσπαθήσουν να τις αποφύγουν με κάθε κόστος στο μέλλον.
4. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς τύπους που δηλώνουν τις ενέργειες των Κερκυραίων δημοκρατικών στο γ΄ ενικό πρόσωπο του ενεστώτα της οριστικής, χρησιμοποιώντας φράσεις του κειμένου.
αἰσθόμενοι (μετοχή αορίστου β΄ του ρήματος αἰσθάνομαι)
ἤγαγον (οριστική αορίστου β΄ του ρήματος ἄγω)
λάβοιεν (ευκτική αορίστου β΄ του ρήματος λαμβάνω)
ἔπεισαν (οριστική αορίστου του ρήματος πείθω)
ἀπεχρῶντo (οριστική παρατατικού του ρήματος (ἀποχρῶμαι)
ἐλθόντες (μετοχή αορίστου β΄ του ρήματος ἔρχομαι)
ἔπεισαν (οριστική αορίστου του ρήματος πείθω)
ἐφόνευον (οριστική παρατατικού του ρήματος φονεύω)
5. Να γράψετε 5 ουσιαστικά της ΝΕ σύνθετα-παράγωγα του ρ. λαμβάνω και να σχηματίσετε με το καθένα σύντομες φράσεις.
α) Η σύλληψή του υπήρξε επεισοδιακή, καθώς χρειάστηκε να τον καταδιώξουν.
6. «καὶ γὰρ πατὴρ παῖδα ἀπέκτεινε» Να μεταφέρετε τη φράση στον άλλο αριθμό.
καὶ γὰρ πατέρες παῖδας ἀπέκτεινον
7. Να αναγνωρίσετε τις αναφορικές αντωνυμίες του κειμένου και να κλίνετε δύο από αυτές στα τρία γένη ενικού και πληθυντικού αριθμού.
ἃς = αιτιατική πληθυντικού αριθμού, του θηλυκού γένους της αντωνυμίας ὅς, ἥ, ὃ
ὅσῳ = δοτική ενικού αριθμού, του αρσενικού γένους της αντωνυμίας ὅσος, ὅση, ὅσον
Κλίση αντωνυμιών
Ενικός αριθμός
ὃς - οὗ - ᾧ - ὃν
Πληθυντικός αριθμός
oἳ - ὧν - οἷς - οὓς
Ενικός αριθμός
ὅστις - οὗτινος και ὅτου - ᾧτινι και ὅτῳ - ὅντινα
Πληθυντικός αριθμός
οἵτινες - ὧντινων - οἷστισι(ν) - οὕστινας
Ενικός αριθμός
ὅσος - ὅσου - ὅσῳ - ὅσον
Πληθυντικός αριθμός
ὅσοι - ὅσων - ὅσοις - ὅσους
8. Να εντοπίσετε τις μετοχές του κειμένου και να τις χαρακτηρίσετε.
ὑπερενεγκόντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος ἀποκομίζονται.
9. Να εντοπίσετε τους προσδιορισμούς που αναφέρονται στα ρήματα που δηλώνουν θάνατο και να εξηγήσετε τη λειτουργία τους στο λόγο.
Το ρήμα ἀπέκτεινον προσδιορίζεται από:
- τη χρονική πρόταση ἐν ὅσῳ περιεκομίζοντο μέσω της οποίας καταγράφεται το χρονικό διάστημα κατά το οποίο οι ολιγαρχικοί ναύτες δε θα είχαν γνώση των όσων συνέβαιναν στο νησί.
- τον επιρρηματικό προσδιορισμό αὐτοῦ μέσω του οποίου δηλώνεται ο τόπος στον οποίο διαπράχθηκαν οι αλληλοσκοτωμοί.
- τον εμπρόθετο προσδιορισμός της στάσης σε τόπο ἐν τῷ ἱερῷ μέσω του οποίου διαφαίνεται πόσο αδίστακτοι και ανόσιοι υπήρξαν οι δημοκρατικοί.
Θέματα για συζήτηση
1. Να παρουσιάσετε ένα ολοκληρωμένο «πορτραίτο» του Νικόστρατου και του Ευρυμέδοντα (να λάβετε υπόψη σας την πολεμική τακτική, τη γενικότερη συμπεριφορά και το χαρακτήρα του καθενός) και να προχωρήσετε σε σύγκριση των δύο ανδρών.
Ο Νικόστρατος απέδειξε με τη στάση και τις ενέργειές του πως ήταν εξαιρετικά ικανός τόσο σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο, όσο και σε στρατιωτικό. Η πρώτη κιόλας επιλογή του, όταν έφτασε με δώδεκα πλοία στην Κέρκυρα, ήταν να επιδιώξει και να επιτύχει τον συμβιβασμό μεταξύ των δύο παρατάξεων. Επρόκειτο για μια κίνηση ενδεικτική της διαλλακτικότητας, αλλά και της διπλωματικής ευστροφίας του, εφόσον τηρώντας ίσες αποστάσεις μεταξύ των εμπλεκομένων αποσκοπούσε στο να ισχυροποιήσει τις σχέσεις της Αθήνας με τους Κερκυραίους. Με το να μην οξύνει τις αντιθέσεις μεταξύ των δημοκρατικών και των ολιγαρχικών του νησιού, μπορούσε να διασφαλίσει αφενός πως οι δυνάμεις των Κερκυραίων θα παρέμεναν ακέραιες κι αφετέρου πως θα ήταν όλοι τους πρόθυμοι να συνάψουν συμμαχία με την Αθήνα.
Ο Νικόστρατος απέδειξε, άλλωστε, το ήθος του και τη νηφαλιότητα της σκέψης του, όταν επενέβη αποφασιστικά προκειμένου να αποτρέψει τους δημοκρατικούς από το να διαπράξουν δολοφονίες ολιγαρχικών. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι δημοκρατικοί δεν ήταν πρόθυμοι μήτε να εμπιστευτούν μήτε να συγχωρήσουν τους ολιγαρχικούς, εκείνος κατόρθωσε με τη σταθερότητα της συμπεριφοράς του να κατευνάσει τα οξυμμένα πνεύματα.
Παρόμοια ικανότητα στη διαχείριση κρίσιμων καταστάσεων επιδεικνύει ο Νικόστρατος και κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας με τον αριθμητικά υπέρτερο στόλο των Πελοποννησίων. Αποφεύγει να υποπέσει σε στρατηγικά σφάλματα που θα μπορούσε ίσως να διαπράξει ένας άπειρος ή επιπόλαιος στρατηγός και αξιοποιεί με σύνεση τα λίγα πλοία που διαθέτει. Δεν επιτίθεται, έτσι, στο σύνολο των εχθρικών πλοίων, αλλά χτυπά μία πτέρυγα του εχθρικού στόλου, επιτυγχάνοντας να βυθίσει ένα πλοίο. Κατόπιν αντιδρά με ταχύτητα στον δικό τους κυκλικό σχηματισμό, πλέοντας γύρω τους και επιδιώκοντας να τους προκαλέσει σύγχυση. Διατηρεί, μάλιστα, την ψυχραιμία του, όταν δέχεται επίθεση από το σύνολο του Πελοποννησιακού στόλου και δεν καταφεύγει σε μια βιαστική υποχώρηση, όπως θα επέλεγε κάποιος άλλος. Δεν ξεχνά, άλλωστε, πως η αποστολή του στο νησί είναι να βοηθήσει τους Κερκυραίους γι’ αυτό κι επιλέγει μια αργή υποχώρηση προκειμένου να τους δώσει χρόνο να επιστρέψουν κι εκείνοι ασφαλείς στο λιμάνι του.
Η απόφαση του Νικόστρατου να ανακρούσει πρύμνα, διατηρώντας άθικτη την παράταξή του και βοηθώντας συγχρόνως τους Κερκυραίους να υποχωρήσουν, αποκαλύπτει τις στρατηγικές του ικανότητες. Πράγματι ο Αθηναίος ναύαρχος διακρίνεται για την τόλμη του, τις ψύχραιμες επιλογές του, τη μεγάλη ναυτική του εμπειρία, την οξύτατη κρίση και την πολιτική του ευστροφία τη συνδυασμένη με ανθρωπισμό. Πιο αναλυτικά ο Νικόστρατος κατόρθωσε να αναχαιτίσει με 12 μόλις πλοία 53 εχθρικά, να προστατεύσει την αποχώρηση των αποδιοργανωμένων Κερκυραίων, να διατηρήσει το στόλο του αλώβητο και να διασφαλίσει τα αθηναϊκά συμφέροντα στο νησί, εμποδίζοντας ουσιαστικά τους Σπαρτιάτες να πραγματοποιήσουν την προσχεδιασμένη τους απόβαση στην Κέρκυρα. Η πολιτική ευφυία και ο ανθρωπισμός που επιδεικνύει στην περίσταση αυτή ο Νικόστρατος δε συναντιέται σε κανέναν άλλο Αθηναίο, με μόνη ίσως εξαίρεση τον Περικλή, ο οποίος φαίνεται ότι διέθετε το είδος της μεγαλοφροσύνης που η συμπεριφορά του Νικόστρατου αφήνει να διαφανεί.
Εντελώς αντίθετη, ωστόσο, είναι η στάση του Ευρυμέδοντα, ο οποίος παρά το γεγονός ότι διαθέτει εξήντα πλοία στη διάθεσή του και θα μπορούσε να πετύχει περισσότερα απ’ όσα πέτυχε ο Νικόστρατος που διέθετε μόλις δώδεκα, εκείνος απομένει αδρανής, επιτρέποντας κατά της επτά ημέρες της παραμονής του στην Κέρκυρα τον σφαγιασμό τον ολιγαρχικών από τους δημοκρατικούς. Αν και δεν είναι σαφές, αν η αδράνεια αυτή του Ευρυμέδοντα οφειλόταν σε αδιαφορία ή σε ανικανότητα, το αποτέλεσμα υπήρξε σίγουρα ολέθριο για το νησί της Κέρκυρας, κι η ευθύνη του Αθηναίου στρατηγού για την κατάσταση αυτή είναι προφανής. Ο Ευρυμέδοντας αποδεικνύεται, έτσι, κατώτερος των περιστάσεων.
Η όποια σύγκριση ανάμεσα στους δύο Αθηναίους στρατηγούς θα καταδείκνυε τη σαφέστατη υπεροχή του Νικόστρατου, καθώς εκείνος απέδειξε όχι μόνο τη διπλωματική και στρατηγική του ικανότητα, αλλά πρωτίστως τον ανθρωπισμό του και το ενεργό ενδιαφέρον για τους συνανθρώπους του. Ο Ευρυμέδοντας από την άλλη δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί επικίνδυνα ανάλγητος, εφόσον επέτρεψε -χωρίς την παραμικρή προσπάθεια παρέμβασης- να διαπραχθούν φρικτά εγκλήματα στην Κέρκυρα, φανερώνοντας, έτσι, πόσο αδιάφορος ήταν απέναντι στην αξία της ανθρώπινης ζωής.
2. Να συζητήσετε την επέμβαση του ξένου παράγοντα και τις συνέπειές της στην πολιτική ζωή της Κέρκυρας. Μπορείτε να αναφέρετε ανάλογα παραδείγματα από τη σύγχρονη ελληνική ή παγκόσμια πολιτική σκηνή;
Η παρέμβαση των Πελοποννησίων, όπως και των Αθηναίων, στην πολιτική ζωή της Κέρκυρας λειτούργησε καταλυτικά, καθώς οι ήδη υπάρχουσες εσωτερικές διαφορές οδηγήθηκαν σε απρόσμενες ακρότητες. Η άφιξη των αιχμαλώτων από την Κόρινθο αποτέλεσε το πρώτο έναυσμα για την απότομη όξυνση της εσωτερικής διαμάχης, εφόσον εκείνοι έδρασαν υπονομευτικά ως «πράκτορες» της Κορίνθου προκειμένου να επηρεάσουν τους συμπολίτες τους για να αποστατήσει η πόλη τους από τους Αθηναίους.
Ακολούθως η δολοφονία του Πειθία κι ο ερχομός των πλοίων από την Κόρινθο και τη Σπάρτη, θα δώσουν στους ολιγαρχικούς την αναγκαία ώθηση προκειμένου να επιτεθούν στους δημοκρατικούς, οδηγώντας την πόλη σε μια πρώτη σκληρή εμφύλια σύγκρουση. Μια μικρή ανάπαυλα σε αυτή τη σύγκρουση θα επιφέρει η άφιξη του διαλλακτικού Νικόστρατου, χωρίς όμως η δική του παρέμβαση να επαρκέσει για την πλήρη αποσόβηση αυτής της διαμάχης. Όταν, άλλωστε, θα έρθουν νέες δυνάμεις από την Αθήνα, υπό την αρχηγία του Ευρυμέδοντα, οι δημοκρατικοί θα βρουν την ευκαιρία να πάρουν σκληρότατη εκδίκηση για τα όσα υπέστησαν.
Είναι, επομένως, σαφές πως η παρέμβαση των ξένων δυνάμεων στην Κέρκυρα είχε άκρως αρνητικές συνέπειες, εφόσον κάθε ξένη δύναμη είχε ως απώτερο σκοπό την εξυπηρέτηση των δικών της συμφερόντων κι όχι τη διασφάλιση της ειρήνης στο νησί. Οι Κερκυραίοι κατ’ αυτό τον τρόπο γίνονται πιόνια των ισχυρών ξένων και φτάνουν στο αδιανόητο σημείο του αλληλοσκοτωμού, χωρίς να συνειδητοποιούν πως τίποτε απ’ ό,τι συμβαίνει στο νησί τους δεν είναι επωφελές για τους ίδιους.
Οι παρεμβάσεις των ξένων δυνάμεων αποτελούν μια κατάσταση ιδιαιτέρως οικεία στους Έλληνες, εφόσον η χώρα μας σε όλη τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της επηρεάζεται συνεχώς από τη βούληση ισχυρότερων κρατών. Ο τελευταίος εμφύλιος πόλεμος, για παράδειγμα, κατά την περίοδο 1946-1949 αποτέλεσε προϊόν ξένων επιρροών και το δραματικό αποτέλεσμά του κρίθηκε από τη δυναμική παρέμβαση του ξένου παράγοντα. Ενώ η χώρα μας καταφεύγει διαχρονικά στη δαπανηρή συμβολή των ξένων κρατών κάθε φορά που αντιμετωπίζει κάποιο σημαντικό πρόβλημα, παραχωρώντας ως εύλογη συνέπεια στις ξένες δυνάμεις τη δυνατότητα να παρεμβαίνουν και να καθορίζουν κρίσιμες εσωτερικές επιλογές.
3. Να συζητήσετε την ακόλουθη άποψη: «Μπορούμε να δεχτούμε σήμερα ότι το πολιτικό αίτιο που δίνει ο Θουκυδίδης, η "επιθυμία της εξουσίας" –η ἀρχή, όπως τη λέει ο ίδιος–, που εδράζεται στην πλεονεξία και τη φιλοδοξία της ανθρώπινης φύσης, είναι το πρωταρχικό αίτιο; Ή ότι η μονοδιάστατη αυτή μεταφυσική ερμηνεία της Ιστορίας δεν είναι εύκολα παραδεκτή στην εποχή μας; Πόσο μπορεί να αγνοηθεί ο οικονομικοκοινωνικός παράγοντας και κυρίως οι αντιθέσεις που προέρχονται απ’ αυτόν και η πάλη των τάξεων; Δύσκολα θα έβρισκε κανείς σήμερα σοβαρό ιστορικό, οποιασδήποτε ιδεολογικής ή πολιτικής απόχρωσης, που να αμφισβητούσε την πρωταρχική σημασία του παράγοντα αυτού. Στην περίπτωσή μας πάντως ο εμφύλιος πόλεμος των Κερκυραίων, που χρησίμεψε ως αφορμή στον Θουκυδίδη για την ανάλυσή του, αφήνει να αναδυθεί ο παράγοντας αυτός σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια. Ολοφάνερα πρόκειται για ταξική πάλη: Δύο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, μια πολυαριθμότερη και φτωχιά και μια πιο ολιγάριθμη και πλούσια, συγκρούονται. Και η "επιθυμία για εξουσία" της μιας πάνω στην άλλη δεν φαίνεται να έχει άλλη βάση από τα οικονομικά της συμφέροντα, που δεν είναι απλή πλεονεξία, αλλά ένας πραγματικός αγώνας για επιβίωση. Όσα γίνονται τις παραμονές του πολέμου αυτού, η δίκη κυρίως των ὀλίγων και ο φόβος τους για οικονομικό αφανισμό, οδηγούν την ερμηνεία σε αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση». (Χρήστου Χρηστίδη, Προτάσεις για μια ευχάριστη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, Μέρος β΄, σσ. 242-243).
Η άποψη πως ο εμφύλιος πόλεμος στην Κέρκυρα αποτελεί επί της ουσίας φανέρωμα της πάλης μεταξύ κοινωνικών τάξεων είναι αποδεκτή, υπό την έννοια πως δεν απέχει -ούτως ή άλλως- πολύ από την ερμηνεία που δίνει ο Θουκυδίδης. Το αν, άλλωστε, οι δημοκρατικοί πολεμούν με τους ολιγαρχικούς για το ποιος θα πάρει τον έλεγχο του νησιού (επιθυμία της εξουσίας) ή αν πολεμούν έχοντας ως βασικό στόχο την -οικονομική- επιβίωση, δε διαφοροποιεί μήτε το αποτέλεσμα και τη σφοδρότητα της διαμάχης, μήτε κατορθώνει να δώσει μια πιο ουσιαστική αιτιολόγηση στις ακρότητες των δύο παρατάξεων και ιδίως των δημοκρατικών.
Η αρχική επιδίωξη των ολιγαρχικών να διατηρήσουν την ουδετερότητα της Κέρκυρας, θα μπορούσε σαφώς να ερμηνευθεί αφενός ως προσπάθεια να αποτραπεί η όποια διασάλευση της οικονομικής δραστηριότητας του νησιού σε περίπτωση εμπλοκής σε πόλεμο, η οποία θα ζημίωνε οικονομικά τους πολίτες του, κι αφετέρου ως προσπάθεια να αποκατασταθεί η πολιτική και οικονομική κυριαρχία των ολιγαρχικών με την απομάκρυνση από την άμεση επιρροή της Αθήνας. Αντιστοίχως, το μένος με το οποίο οι δημοκρατικοί στράφηκαν κατά των ολιγαρχικών θα μπορούσε να δηλώνει την επιθυμία τους για εκδίκηση ύστερα από τις πρόσφατες ακρότητες των ολιγαρχικών (π.χ. δολοφονία του Πειθία), αλλά και να αποτελεί ξέσπασμα απέναντι στη μακροχρόνια πολιτική κυριαρχία των ολιγαρχικών που είχε προηγηθεί.
Το γεγονός, πάντως, ότι η επιρροή της Αθήνας και η παράλληλη άνοδος νέων κοινωνικών στρωμάτων, των εμπόρων και των βιοτεχνών, είχαν οδηγήσει το κερκυραϊκό πολιτικό σκηνικό σε εκδημοκρατισμό, αφήνει ανοιχτό το περιθώριο να ερμηνευθεί η όλη σύγκρουση ως πάλη μεταξύ των κοινωνικών τάξεων του νησιού, καθώς οι ολιγαρχικοί έβλεπαν τη δύναμή τους να υποχωρεί και οι δημοκρατικοί αισθάνονταν ολοένα και ισχυρότεροι.
4. Ο Θουκυδίδης στο 1. 22 γράφει: «τις πράξεις που έγιναν στον πόλεμο δε θεώρησα άξιό μου να τις πληροφορηθώ απ’ οποιονδήποτε έτυχε να βρίσκεται εκεί, ούτε όπως μου φαινόταν πιθανό να έγιναν· αλλά τα εξέτασα λεπτολόγα, και κείνα που είδα με τα μάτια μου, και όσα έμαθα από άλλους, κοσκινίζοντάς τα με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Όλ’ αυτά βρέθηκαν με πολύν κόπο, γιατί όσοι παραστάθηκαν σε μια μάχη δεν έλεγαν ο καθένας τα ίδια πράγματα, αλλά σύμφωνα με όσα θυμόταν ο καθένας, και με την προτίμηση του προς τη μια ή την άλλη μερίδα. Κι’ όταν ακούει κανείς την ιστορία, ίσως δε φαίνεται τόσο ευχάριστο ότι δε μοιάζει με παραμύθι· όσοι όμως θέλησαν να εξετάσουν την καθαρή αλήθεια των όσων έγιναν, και εκείνον που μέλλουν κάποτε να ξαναγίνουν, όπως είναι η φύση των ανθρώπων ή τα ίδια ή παρόμοια, θα μου φτάσει αν αυτοί τα κρίνουν ωφέλιμα. Γιατί το έργο μου έχει συγγραφεί περισσότερο για να τόχουν οι άνθρωποι αιώνιο χτήμα τους παρά σαν αγώνισμα για να τ’ ακούσει κανείς μία μόνο φορά» (Μετάφραση Έλλης Λαμπρίδη).
Ο Θουκυδίδης τηρεί τις βασικές μεθοδολογικές του αρχές στην αφήγηση της εμφύλιας διαμάχης στην Κέρκυρα, εφόσον οι πληροφορίες που επιλέγει να καταγράψει δίνονται με αντικειμενικό τρόπο, ενώ εκείνες που παραλείπονται υποδηλώνουν προφανώς την αδυναμία του να εντοπίσει επαρκώς τεκμηριωμένα στοιχεία. Προτιμά, άλλωστε, ο ιστορικός να αφήσει ορισμένα κενά στην αφήγησή του, παρά να εντάξει στο έργο του γεγονότα για τα οποία δεν είναι απολύτως σίγουρος.
Σε ό,τι αφορά την αντικειμενικότητα της αφήγησης διαπιστώνουμε πως δε διστάζει να αναφερθεί αναλυτικά στις ακρότητες των δημοκρατικών (Κερκυραῖοι σφῶν αὐτῶν τοὺς ἐχθροὺς δοκοῦντας εἶναι ἐφόνευον, τὴν μὲν αἰτίαν ἐπιφέροντες τοῖς τὸν δῆμον καταλύουσιν, ἀπέθανον δέ τινες καὶ ἰδίας ἔχθρας ἕνεκα), χωρίς, βέβαια, να δηλώνει με σαφή τρόπο τη βαθιά δυσαρέσκεια που του προκαλούσαν οι πράξεις αυτές, αφού, ακριβώς επειδή σέβεται τις αρχές της αντικειμενικότητας, δεν εντάσσει στο έργο του προσωπικά του σχόλια. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως ο Θουκυδίδης καταγράφει τα γεγονότα ως έχουν κι αφήνει τον αναγνώστη να αντλήσει μόνος του τα σχετικά συμπεράσματα. Έτσι, αν και είναι εμφανές, για παράδειγμα, πως ο ιστορικός εκτίμησε ιδιαίτερα τη στάση του Νικόστρατου, αποφεύγει να δηλώσει κάτι τέτοιο ρητά (Οἱ δ᾽ ὑπεχώρουν ἤδη πρύμναν κρουόμενοι καὶ ἅμα τὰς τῶν Κερκυραίων ἐβούλοντο προκαταφυγεῖν ὅτι μάλιστα, ἑαυτῶν σχολῇ τε ὑποχωρούντων καὶ πρὸς σφᾶς τεταγμένων τῶν ἐναντίων.)
Πρόσθετες ερωτήσεις
1. Ποια θέση έχει στην αφήγηση του ιστορικού η φράση πᾶσά τε ἰδέα... περαιτέρω και ποια συναισθήµατά του εκφράζει, κατά τη γνώµη σας;
Η φράση αποτελεί ανακεφαλαίωση των προηγουμένων και εισαγωγή στη βαθιά ανατομία της ανθρώπινης ψυχολογίας και της παθολογίας του εμφύλιου πολέμου, που θα επιχειρήσει στα επόμενα κεφάλαια ο Θουκυδίδης. Με το στοιχείο υπερβολής που τη διακρίνει, γίνεται εμφανές πως ο ιστορικός θέλει να εκφράσει τη θλίψη και την αγανάκτησή του για την αδελφοκτόνο δράση των Κερκυραίων. Η επιλογή των δημοκρατικών να στραφούν με τέτοια μανία εναντίον των ολιγαρχικών και να τους οδηγήσουν με κάθε τρόπο στον θάνατο, έχει ως αποτέλεσμα μια απρόσμενη κλιμάκωση του εμφύλιου πολέμου, η οποία προκαλεί βαθιά απογοήτευση στον ιστορικό. Η διαπίστωση πως οι άνθρωποι γίνονται έρμαια της εκδικητικής τους μανίας, ανεξάρτητα από το σε ποια παράταξη ανήκουν, δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας στον Θουκυδίδη. Γνωρίζει πια πως σε κάθε ανάλογη περίπτωση θα επαναλαμβάνονται τα ίδια απάνθρωπα γεγονότα, χωρίς ουσιαστική πιθανότητα αποτροπής τους.
2. Να αξιολογήσετε τη δύναµη της περιγραφής και της αφήγησης του Θουκυδίδη στο κεφ. 81.
Ο Θουκυδίδης κατορθώνει στο κεφάλαιο 81 να παρουσιάσει με συνοπτικό, αλλά εξαιρετικά δραστικό τρόπο τις φρικτές διαστάσεις του εμφυλίου πολέμου. Μέσα σε λίγες μόλις σειρές φανερώνει τη γοργή αλλαγή στην ψυχολογία και στη στάση των δημοκρατικών αμέσως μόλις συνειδητοποιούν πως η ισορροπία δυνάμεων έχει πλέον μεταστραφεί προς το μέρος τους. Χωρίς περιττές λεπτομέρειες, καθώς και χωρίς απόπειρες διεκτραγώδησης της κατάστασης, ο ιστορικός καταγράφει μόνο τα γεγονότα των συστηματικών δολοφονιών και αφήνει τον αναγνώστη αντιμέτωπο με τη σκληρή πραγματικότητα.
Ο Θουκυδίδης δεν μπαίνει στη διαδικασία να αναφερθεί στα συναισθήματα των εμπλεκομένων ή να μεταφέρει τα λόγια τους. Με την απλή καταγραφή των δράσεων και των αντιδράσεών τους επιτυγχάνει να αποτυπώσει με συγκλονιστικό τρόπο τις ακραίες συνθήκες μίσους και αντεκδικήσεων που επικράτησαν στην Κέρκυρα. Έτσι, η περιεκτικότητα του αφηγηματικού του λόγου, όπως και η λιτότητα των περιγραφικών αποτυπώσεων, επαρκούν για να αποδοθεί με ενάργεια η φρίκη του εμφυλίου στην ολότητά της.
3. Ποια επίδραση είχαν τα γεγονότα στους ολιγαρχικούς; Σε ποια κατάσταση είχαν περιέλθει;
[Οι ολιγαρχικοί, συνειδητοποιώντας ότι δεν υπάρχει καμία ελπίδα σωτηρίας, προτίμησαν να θέσουν οι ίδιοι τέρμα στη ζωή τους, παρά να πέσουν στα χέρια των εχθρών τους. Ο Θουκυδίδης, χρησιμοποιώντας 3 ρήματα που δηλώνουν θάνατο, μεταδίδει το κλίμα της απόγνωσης των ολιγαρχικών και δημιουργεί συγχρόνως μία από τις πιο «σκληρές», έντονες αλλά και τραγικές εικόνες του έργου του.]
Η επίγνωση πως οι δημοκρατικοί εκμεταλλεύονται την αποχώρηση των Πελοποννησίων και τον ερχομό των Αθηναίων προκειμένου να τερματίσουν με τον πλέον αιματηρό τρόπο την εμφύλια αυτή διαμάχη, έχει τραγικό αντίκτυπο στην ψυχολογική κατάσταση των ολιγαρχικών. Οδηγούνται ταχύτατα στην απόγνωση, εφόσον συνειδητοποιούν πως δεν έχουν πλέον καμία δυνατότητα να ξεφύγουν από την εκδικητική μανία των αντιπάλων τους. Παρακινημένοι, έτσι, από την απελπισία τους και γνωρίζοντας πως είναι εντελώς μάταιη οποιαδήποτε προσπάθεια αντίστασης, καταφεύγουν στη μόνη επιλογή που τους επιτρέπει να μην πέσουν στα χέρια των δημοκρατικών, στην αυτοκτονία.
4. Να επισηµάνετε τα ρήµατα ή τις φράσεις που δηλώνουν το θάνατο και να σχολιάσετε την εικόνα που αισθητοποιούν. Πώς χαρακτηρίζετε το ύφος του κειµένου; Να αιτιολογήσετε το χαρακτηρισµό σας.
ἀπέκτεινον, ἀπεχρῶντο, κατέγνωσαν πάντων θάνατον, διέφθειρον ἀλλήλους, ἀπήγχοντο, ἀνηλοῦντο, ἀπέθανον, πᾶσα ἰδέα κατέστη θανάτου: οκτώ ρήµατα, σύνθετα,
Προσδίδουν στο λόγο ενάργεια, παραστατική δύναµη και λεκτική ποικιλία. Αισθητοποιούν την εικόνα της φρίκης µε την άγρια πολυµορφία του θανάτου. Ο ιστορικός κάνει αισθητή αυτή την ποικιλία µορφών του θανάτου ως εισαγωγή στην «παθολογία» του πολέµου, όπου αντικρίζει γενικά το φαινόµενο των συνεπειών του πολέµου
5. Ποιες ευθύνες φαίνεται να αποδίδει ο ιστορικός στον Ευρυµέδοντα για τις σφαγές;
[Ο ιστορικός φαίνεται εδώ πως μέμφεται τον Ευρυμέδοντα και τον θεωρεί υπεύθυνο για την αλληλοσφαγή στην Κέρκυρα. Ο Ευρυμέδοντας με τα 60 πλοία του θα μπορούσε να πετύχει ό,τι πέτυχε ο Νικόστρατος με 12 πλοία, αλλά αυτός από αδιαφορία ή ανικανότητα δεν αναμείχθηκε.]
Το γεγονός ότι ο Ευρυμέδοντας είχε στη διάθεσή του μεγάλη στρατιωτική δύναμη, αλλά δεν έκανε καμία προσπάθεια να σταματήσει ή έστω να περιορίσει τις ακρότητες των δημοκρατικών, σημαίνει για τον ιστορικό πως ο Αθηναίος αυτός στρατηγός έχει την ευθύνη για τον αλληλοσκοτωμό στην Κέρκυρα. Είναι, άλλωστε, σαφές πως οι δημοκρατικοί δε θα είχαν τη δυνατότητα να προχωρήσουν σε αυτή τη φονική δραστηριότητα, αν δεν είχαν έρθει στο νησί τους τα πλοία των Αθηναίων. Άρα η παρουσία και μόνο του Ευρυμέδοντα αρκούσε για να τους προσφέρει την αίσθηση ασφάλειας και υπεροχής που ήθελαν προκειμένου να ξεκινήσουν το εκδικητικό τους έργο.
Ο Ευρυμέδοντας γνώριζε πως με την παρουσία του ενίσχυε τους δημοκρατικούς κι έβλεπε πως εκμεταλλεύονταν το φόβητρο που εκείνος ασκούσε στους ολιγαρχικούς, δεν έκανε ωστόσο καμία απολύτως κίνηση για να θέσει υπό έλεγχο την κατάσταση, κι αυτή ακριβώς η αδράνειά του συνιστά τον λόγο για τον οποίο φέρει ακέραια την ευθύνη της μεγάλης αυτής αιματοχυσίας.
Θουκυδίδη Ιστορία Βιβλίο 3. Κεφάλαιο 81 [Συντακτική ανάλυση]
ἐκομίζοντο: Ρήμα. οἱ Πελοποννήσιοι: Υποκείμενο ρήματος. ἐπ᾽ οἴκου: Εμπρόθετος προσδιορισμός της κατεύθυνσης σε τόπο. παρὰ τὴν γῆν: Εμπρόθετος προσδιορισμός του πλησίον. τῆς νυκτὸς: Γενική του χρόνου. εὐθὺς: Επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου. κατὰ τάχος: Εμπρόθετος προσδιορισμός του τρόπου.
ἀποκομίζονται: Ρήμα. οἱ Πελοποννήσιοι: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. ὑπερενεγκόντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. τὰς ναῦς: Άμεσο αντικείμενο μετοχής. τὸν ἰσθμὸν: Έμμεσο αντικείμενο μετοχής. τὸν Λευκαδίων: Επιθετικός προσδιορισμός στο ἰσθμὸν.
ὀφθῶσιν: Ρήμα. οἱ Πελοποννήσιοι: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. περιπλέοντες: Κατηγορηματική μετοχή, αναφέρεται στο υποκείμενο του ρήματος.
ἤγαγον: Ρήμα. Κερκυραῖοι: Υποκείμενο ρήματος. τούς Μεσσηνίους: Αντικείμενο ρήματος. ἐς τὴν πόλιν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της κίνησης σε τόπο. ὄντας: Αναφορική μετοχή, προσδιορίζει το αντικείμενο του ρήματος. πρότερον: Επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου. ἔξω: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τόπου. λαβόντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. τούς Μεσσηνίους: Αντικείμενο της μετοχής λαβόντες.
ἀπέκτεινον: Ρήμα. Κερκυραῖοι: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. κελεύσαντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. τὰς ναῦς: Άμεσο αντικείμενο μετοχής. περιπλεῦσαι: Έμμεσο αντικείμενο μετοχής, τελικό απαρέμφατο. Ως αντικείμενο του απαρεμφάτου τίθεται το «τὰς ναῦς» (ετεροπροσωπία). ἐς τὸν λιμένα: Εμπρόθετος προσδιορισμός της κίνησης σε τόπο. Ὑλλαϊκὸν: Επιθετικός προσδιορισμός στο λιμένα.
περιεκομίζοντο: Ρήμα. αἱ νῆες: Εννοείται ως υποκείμενο του ρήματος. ἐν ὅσῳ: Εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει το χρονικό διάστημα.
ἀπεχρῶντo: Ρήμα. Κερκυραῖοι: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. (Ως αντικείμενο του ρήματος τίθεται η αναφορική πρόταση που ακολουθεί). ἐκβιβάζοντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. ἐκ τῶν νεῶν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της κίνησης από τόπο.
ἔπεισαν: Ρήμα. Κερκυραῖοι: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. ἄνδρας: Άμεσο αντικείμενο του ρήματος. ὑποσχεῖν: Έμμεσο αντικείμενο ρήματος, τελικό απαρέμφατο. Ως υποκείμενο του απαρεμφάτου τίθεται το ἄνδρας (ετεροπροσωπία). δίκην: Αντικείμενο του απαρεμφάτου. ὡς πεντήκοντα: Επιθετικός προσδιορισμός στο ἄνδρας. τῶν ἱκετῶν: Γενική διαιρετική.
κατέγνωσαν: Ρήμα. Κερκυραῖοι: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. θάνατον: Άμεσο αντικείμενο ρήματος. πάντων: Έμμεσο αντικείμενο ρήματος.
διέφθειρον: Ρήμα. οἱ πολλοὶ: Υποκείμενο ρήματος. ἀλλήλους: Αντικείμενο ρήματος. τῶν ἱκετῶν: Γενική διαιρετική. αὐτοῦ: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τόπου. ἐν τῷ ἱερῷ: Εμπρόθετος προσδιορισμός της στάσης σε τόπο.
οὐκ ἐπείσθησαν: Ρήμα. ὅσοι: Υποκείμενο ρήματος.
ἑώρων: Ρήμα. οἱ πολλοὶ: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. τὰ γιγνόμενα: Επιθετική μετοχή, ως αντικείμενο του ρήματος.
ἀπήγχοντο: Ρήμα. τινὲς: Υποκείμενο. ἐκ τῶν δένδρων: Εμπρόθετος προσδιορισμός τόπου.
ἀνηλοῦντο: Ρήμα. οἱ δε: Υποκείμενο.
ἐδύναντο: Ρήμα. ἕκαστοι: Υποκείμενο.
ἐφόνευον: Ρήμα. Κερκυραῖοι: Υποκείμενο ρήματος. τοὺς δοκοῦντας: Επιθετική μετοχή, ως αντικείμενο ρήματος. εἶναι: Αντικείμενο μετοχής, ειδικό απαρέμφατο. (Ως υποκείμενο του απαρεμφάτου λειτουργεί η μετοχή). ἐχθροὺς: Κατηγορούμενο στο υποκείμενο του απαρεμφάτου. σφῶν αὐτῶν: Γενική διαιρετική στη μετοχή. Ἡμέρας: Αιτιατική του χρόνου. ἑπτά: Επιθετικός προσδιορισμός στο ἡμέρας.
παρέμεινε: Ρήμα. ὁ Εὐρυμέδων: Υποκείμενο ρήματος. ἃς: Αιτιατική του χρόνου. ἀφικόμενος: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. ταῖς ναυσὶ: Δοτική της συνοδείας. ἑξήκοντα: Επιθετικός προσδιορισμός στο ναυσὶ.
ἀπέθανον: Ρήμα. τινες: Υποκείμενο ρήματος. ἔχθρας ἕνεκα: Εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας. ἰδίας: Επιθετικός προσδιορισμός στο ἔχθρας.
ἀπέθανον: Εννοείται ως ρήμα. ἄλλοι: Υποκείμενο ρήματος. ὑπὸ τῶν λαβόντων: Εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου. ὀφειλομένων: Αναφορική μετοχή. χρημάτων: Υποκείμενο της αναφορικής μετοχής. σφίσιν: Αντικείμενο της μετοχής.
κατέστη: Ρήμα. ἰδέα: Υποκείμενο ρήματος. πᾶσά: Κατηγορηματικός προσδιορισμός. θανάτου: Γενική της ιδιότητας.
φιλεῖ: Ρήμα. οἷον: Υποκείμενο ρήματος. γίγνεσθαι: Αντικείμενο ρήματος, τελικό απαρέμφατο (ταυτοπροσωπία). ἐν τῷ τοιούτῳ: Εμπρόθετος προσδιορισμός της κατάστασης.
Κύρια πρόταση
οὐ ξυνέβη: Ρήμα. οὐδὲν ὅτι: Υποκείμενο ρήματος.
ξυνέβη: Ρήμα. περαιτέρω: Επιρρηματικός προσδιορισμός σε θέση υποκειμένου. ἔτι: Επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού.
ἀπέκτεινε: Ρήμα. πατὴρ: Υποκείμενο. παῖδα: Αντικείμενο.
ἀπεσπῶντο: Ρήμα. ἱκέται: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. ἀπὸ τῶν ἱερῶν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της απομάκρυνσης.
ἐκτείνοντο: Ρήμα. ἱκέται: Εννοείται ως υποκείμενο ρήματος. πρὸς αὐτοῖς: Εμπρόθετος προσδιορισμός του πλησίον.
ἀπέθανον: Ρήμα. οἱ δέ τινες: Υποκείμενο ρήματος. περιοικοδομηθέντες: Χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. ἐν τῷ ἱερῷ: Εμπρόθετος προσδιορισμός της στάσης σε τόπο. τοῦ Διονύσου: Γενική κτητική.
.jpg)