Οι ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών με νοητική υστέρηση απαιτούν ειδικές μορφές μάθησης και διδασκαλίας. Πρωτίστως λοιπόν ο εκπαιδευτικός καλείται να αξιολογήσει τις εκπαιδευτικές ανάγκες του μαθητή σε σχέση με το βαθμό της νοητικής του υστέρησης και στη συνέχεια να καταρτίσει ένα ειδικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, το οποίο θα ανταποκρίνεται στην ιδιαιτερότητα του. Σκοπός δεν είναι η ‘’ποσότητα’’ αλλά η ‘’ποιότητα’’ των μεταδιδόμενων γνώσεων – δεξιοτήτων και η επίτευξη των στόχων μάθησης που έχει θέσει ο εκπαιδευτικός.
Σφαιρική οριοθέτηση σκοπών του εκπαιδευτικού προγράμματος.
Σύμφωνα με την άποψη αυτή κεντρικός στόχος της ειδικής εκπαίδευσης είναι η παιδαγωγική αυτοπραγμάτωση της κοινωνικής ένταξης. Συνεπώς το παιδί με νοητική υστέρηση θα πρέπει να εκπαιδευτεί στους παρακάτω τομείς:
- Αντίληψη του εαυτού και ενίσχυση της εμπιστοσύνης προς τη ζωή.
- Αυτοεξυπηρέτηση και αυτοπροστασία.
- Αναγνώριση της θέσης του ατόμου μέσα στο κοινωνικό σύνολο και δημιουργία ανάλογων προϋποθέσεων διαβίωσης.
- Προσανατολισμός στα κοινωνικά δρώμενα και συμμετοχή στην οργάνωση τους.
- Αναγνώριση και διαμόρφωση του περιβάλλοντος υλικού κόσμου.
Οι δύο πρώτοι τομείς στόχων εντάσσονται στα πλαίσια της αυτοπραγμάτωσης και οι άλλοι τρεις παραπέμπουν στην κοινωνική ένταξη. Κάθε τομέας στόχων μπορεί να υποδιαιρεθεί σε άλλους υποσκοπούς και τελικά δημιουργείται μια ιεραρχία σκοπών.
Αφετηρία οι καθημερινές καταστάσεις
Σύμφωνα με αυτή τη στρατηγική αναζητούνται καθημερινές καταστάσεις τις οποίες τα παιδιά με νοητική υστέρηση θα συναντήσουν στο παρόν ή το μέλλον. Έπειτα ακολουθεί μια διαδικασία καταμέτρησης και ταξινόμησης τους και στη συνέχεια γίνεται προσπάθεια κατηγοριοποίησης και ορισμού των σκοπών μάθησης, οι οποίοι για τη συγκεκριμένη κατάσταση πρέπει να επιτευχθούν.
Την παραπάνω στρατηγική αντιπροσωπεύουν οι S. Robinson (1972) και Strassmeyer (1982). Με βάση αυτά που υποστηρίζουν οι παραπάνω ερευνητές η μόρφωση αποτελεί τον κατάλληλο εξοπλισμό του ατόμου για την αντιμετώπιση των καταστάσεων της ζωής και τέτοιες βασικές καταστάσεις ζωής είναι εκείνες οι οποίες:
- Διευκολύνουν την επάνοδο στο ζην.
- Βοηθούν το άτομο να συνειδητοποιήσει τις ηλικιακές μου μεταβολές.
- Προσφέρουν διαφορετικές εμπειρίες.
- Διακρίνονται από μοναδικότητα.
- Βοηθούν ώστε το άτομο να αποκτήσει συγκεκριμένες δυνατότητες και ικανότητες.
- Αποτελούν τμήμα της σχολικής ζωής των διδασκομένων.
Αφετηρία τα διάφορα επιστημονικά πεδία
Στη στρατηγική αυτή σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι διδακτικές και επιστημονικές διαστάσεις των διάφορων εξειδικευμένων πεδίων. Πρόκειται για ένα συνδυασμό των ειδικών παιδαγωγικών μεθόδων και της διδακτικής κάθε εξειδικευμένου επιστημονικού κλάδου, που οδηγεί στην απόκτηση των αντίστοιχων προσόντων από το μαθητή. Αυτές λοιπόν είναι τρεις στρατηγικές που αφορούν την κατάρτιση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά με νοητική υστέρηση. Όπως είναι φυσικό, κάθε μια από αυτές έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της. Το επίκεντρο όμως στην εφαρμογή κάποιας από τις παραπάνω στρατηγικής θα πρέπει να είναι το παιδί με νοητική υστέρηση με τις ιδιαιτερότητες του και τις ειδικές εκπαιδευτικές του ανάγκες.
Αυτές οι εκπαιδευτικές ανάγκες απαιτούν ένα ειδικά διαμορφωμένο- κατά περίπτωση μαθητή- πρόγραμμα το οποίο θα είναι δομημένο στους ακόλουθους κεντρικούς τομείς:
1. Ο τομέας των ακαδημαϊκών γνώσεων (Γλώσσα- Μαθηματικά).
2. Ο τομέας των κοινωνικών-επικοινωνιακών δεξιοτήτων.
3. Ο τομέας της σωματικής ακεραιότητας-ασφάλειας.
4. Ο τομέας της σωματικής και ψυχικής υγείας.
5. Ο τομέας των επαγγελματικών δεξιοτήτων.
Συνοπτικά η κάθε διδακτική περιοχή αναφέρεται στις ακόλουθες κατηγορίες.
Οι ακαδημαϊκές γνώσεις
- Γλώσσα
Στην περιοχή του γλωσσικού αντικειμένου αναφέρονται ικανότητες που έχουν σχέση με τον προφορικό και γραπτό λόγο (γραφή, ανάγνωση) καθώς και με εναλλακτικές μορφές επικοινωνίας (νοηματική γλώσσα, χειλεανάγνωση, γραφή Braille). Η ανάπτυξη των προφορικών γλωσσικών δεξιοτήτων είναι απαραίτητη για τις ανάγκες της επικοινωνίας αλλά και για την εσωτερική οργάνωση της σκέψης των μαθητών με νοητική υστέρηση(ιδίως ελαφριάς-μέτριας μορφής). Στην σχολική αίθουσα αλλά και στην καθημερινή λειτουργία του σχολείου επιδιώκεται ο εμπλουτισμός του προφορικού λόγου με νέο λεξιλόγιο και συντακτικά σχήματα, η ενεργητική ακρόαση, η συμμετοχή στο διάλογο, η λογική και κατανοητή οργάνωση της ομιλίας μέσα από ρόλους και η έκφραση των καθημερινών και συναισθηματικών αναγκών και επιθυμιών του παιδιού. Η ανάπτυξη της παραγωγής και κατανόησης των προφορικών-γραπτών δεξιοτήτων, είναι θεμιτό να ενθαρρύνεται τόσο εντός όσο και εκτός της σχολικής αίθουσας.
- Μαθηματικά
Στα πλαίσια της καλλιέργειας και ανάπτυξης της μαθηματικής ικανότητας στόχος είναι να αποκτήσουν τα παιδιά με νοητική υστέρηση γνώσεις και εμπειρίες που σχετίζονται με μαθηματικές έννοιες: αρίθμηση, διάταξη, χρήση μαθηματικών συμβόλων και σύνδεση με το περιεχόμενο τους, αριθμητικές πράξεις, χρήση σχημάτων, όγκων, μεγεθών, αναγνώριση και μέτρηση χρωμάτων, έννοιες χρόνου- χώρου- όγκου, κ.ά. Στις μαθηματικές δεξιότητες χρειάζεται ο εκπαιδευτικός να επικεντρώνεται σε κάθε περίσταση και ευκαιρία, αφού αυτές σχετίζονται με την καθημερινή πρακτική και συμβάλλουν στην καλύτερη προσαρμογή των παιδιών στο κοινωνικό τους περιβάλλον.
Οι κοινωνικές-επικοινωνιακές δεξιότητες
- Κοινωνικές δεξιότητες
Για να ανταπεξέλθει ένα παιδί με νοητική υστέρηση στον ευρύτερο κοινωνικό τομέα, πρέπει να έχει αναπτύξει επαρκώς τα κοινωνικά και ατομικά στοιχεία της προσωπικότητας του. Επιβάλλεται να διαθέτει δηλαδή μια αυτόνομη και αυτοδύναμη στάση απέναντι στις καθημερινές πρακτικές αλλά και κοινωνική συμπεριφορά ου θα του επιτρέπει να ανταποκρίνεται με επιτυχία στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος και να εντάσσεται σε αυτό. Συγκεκριμένα το παιδί με νοητική υστέρηση καλείται στον τομέα αυτό να αναπτύξει τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Δηλαδή να συναλλάσσεται με άλλους ανθρώπους και να δημιουργεί και να διατηρεί φιλικές σχέσεις. Το γεγονός αυτό οδηγεί στην ενσωμάτωση τους στο κοινωνικό πλαίσιο. Επιπλέον η ανάπτυξη της αυτοαντίληψης-αυτοεκτίμησης είναι μια άλλη σημαντική πτυχή αυτού του τομέα. Στη φάση αυτή επιδιώκεται η κατανόηση από τον κάθε άνθρωπο της μοναδικότητας του και η αποδοχή των προσωπικών του δυνατοτήτων που βοηθούν στον προσδιορισμό της πορείας της ζωής του και προσδίδουν σε αυτή ουσιαστικό νόημα. Ο προσδιορισμός του κοινωνικού ρόλου του κάθε ατόμου, της αξίας του και η υπέρβαση των αρνητικών συναισθημάτων, κινητοποιούν τη διάθεση εμπλοκής στα κοινωνικά δρώμενα και την κατάκτηση θετικών εμπειριών. Στην ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων περικλείεται και η ανάπτυξη της υπευθυνότητας στα πλαίσια της κοινωνικής συμπεριφοράς. Η κατάκτηση των κατάλληλων αντιδράσεων σε διάφορες συνθήκες, η διατήρηση κοινωνικών σχέσεων, η αποφυγή θυματοποίησης, η ανεξαρτησία και η λήψη αποφάσεων, η αναγνώριση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων, η αναγνώριση της προσωπικής ευθύνης στις ενέργειες αποτελούν κρίσιμης σημασίας στοιχεία στην κατάκτηση της ανεξάρτητης και ασφαλούς διαβίωσης.
- Επικοινωνιακές δεξιότητες
Αυτές αναπτύσσονται σε κάθε διδακτική δραστηριότητα. Οι δεξιότητες επικοινωνίας συνδέονται άμεσα με τον τομέα της γλώσσας και παραπέμπουν στην εξοικείωση με τα διάφορα μέσα επικοινωνίας που διευκολύνουν την καθημερινή επαφή(π.χ. το τηλέφωνο, το ταχυδρομείο, τις εφημερίδες, τις διάφορες υπηρεσίες, κ.α.). Με την καλλιέργεια των επικοινωνιακών δεξιοτήτων επιδιώκεται αφενός η απόκτηση ενός λεξιλογίου ικανού και αναγκαίου για την ομιλία, την ακρόαση, την κατανόηση και αφετέρου τη δημιουργία ευκαιριών για εφαρμογή επικοινωνιακών πρακτικών στην καθημερινή πράξη. Επομένως η αποτελεσματική λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία, η δυνατότητα προσωπικής έκφρασης κατανόησης του άλλου συνιστούν ουσιαστικά συστατικά των ποιοτικών σχέσεων σε ποίκιλες κοινωνικές συνθήκες.
Η σωματική ακεραιότητα και ασφάλεια
Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται για τα παιδιά με νοητική υστέρηση η γνώση και η εφαρμογή των στοιχειωδών κανόνων ασφαλείας. Μάλιστα είναι απαραίτητο οι κανόνες αυτοί να διδάσκονται σε κάθε δυνατή ευκαιρία και να ανταποκρίνονται στην καθημερινή πρακτική και ζωή. Οι κανόνες ασφαλείας αναφέρονται στη χωρίς ’’κινδύνους’’ διαβίωση και συμπεριφορά στο οικογενειακό, σχολικό, κοινωνικό περιβάλλον, στις κάθε είδους συναλλαγές, στη μετακίνηση, στον επαγγελματικό χώρο, κ.ά.
Η σωματική και ψυχική υγεία
Ιδιαίτερα σημαντική, χωρίς να θεωρείται αυτονόητη είναι η διασφάλιση της καλής σωματικής υγείας στα παιδιά με νοητική υστέρηση. Ο τομέας αυτός αποκτά ιδιαίτερη θέση στη διδακτική διαδικασία όταν απευθύνεται σε παιδιά που ζουν σε ακατάλληλο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Οι δεξιότητες που πρέπει να αποκτηθούν σχετίζονται με την ατομική φροντίδα του παιδιού (δηλαδή ντύσιμο-γδύσιμο, στοματική υγιεινή, χρήση τουαλέτας, διατροφή και ένδυση, η εμφάνιση και η συστηματοποίηση της σε καθημερινή βάση), με τη διαχείριση του χώρου διαβίωσης(δηλαδή φροντίδα ρούχων, καθαριότητα του χώρου διαβίωσης, παρασκευή γευμάτων- οργάνωση διατροφής, καθαριότητα, κ.α.) και με τις ανάγκες του στον τομέα της ψυχικής υγείας (δηλαδή οργάνωση του ψυχικού του κόσμου). Οι παραπάνω δεξιότητες ενδείκνυται να διδάσκονται σε κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται και όχι ως μεμονωμένη ενότητα διδασκαλίας. Επίσης αποσκοπούν στην κατάκτηση της αυτονομίας του παιδιού και στην αυτοεξυπηρέτηση του χωρίς τη βοήθεια της οικογένειας, όταν αυτό είναι εφικτό.
Επαγγελματικές ικανότητες-δεξιότητες
Η εργασία για τα άτομα με νοητική υστέρηση είναι πολύ σημαντική και αποτελεί βασικό δικαίωμα τους. Μέσα από την εργασία αποκτούν σεβασμό και αυτοεκτίμηση, ενώ τους δίνεται η δυνατότητα να έχουν πρόσβαση σε καταναλωτικά, κοινωνικά ή πολιτισμικά αγαθά. Πρόκειται για ένα μέσο αυτονομίας, ενώ ταυτόχρονα έχει θεραπευτική αξία καθώς αξιοποιεί τις υπολειμματικές δεξιότητες και ικανότητες τους.
Ο τομέας της ανάπτυξης των επαγγελματικών ικανοτήτων περιλαμβάνει δύο επίπεδα εκπαίδευσης:
- Επίπεδο απλής εφαρμογής οδηγιών, καλλιέργειας ικανοτήτων συνεργασίας, τήρησης ωραρίου εργασίας, κ.ά.
- Επίπεδο προεπαγγελματικής εμπειρίας, επαγγελματικής εμπειρίας, επαγγελματικής εκπαίδευσης και προσανατολισμού με κύρια επιδίωξη την εξεύρεση κάποιου επαγγέλματος, την ανάπτυξη επαγγελματικών δεξιοτήτων, την ανάπτυξη εμπειριών και συνηθειών αναφορικά με την επαγγελματική συμπεριφορά.
Αυτοί είναι οι παραπάνω βασικοί διδακτικοί τομείς στους οποίους πρέπει να προσαρμόζεται το διδακτικό πρόγραμμα των παιδιών με νοητική υστέρηση ώστε να ανταποκρίνεται στις ειδικές εκπαιδευτικές τους ανάγκες. Κατά τον προσδιορισμό τους οφείλεται να εξετάζεται κατά πόσο είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα, τις κλίσεις και τις ιδιαιτερότητες τους. Επιπλέον θα πρέπει να ανταποκρίνονται στις καθημερινές πρακτικές και να προετοιμάζουν το παιδί για αυτόνομη διαβίωση. Άλλωστε η εκπαίδευση συνιστά δικαίωμα κάθε ανθρώπου πάνω στη γη. Για αυτό πρέπει να παρέχονται ίσες ευκαιρίες και δυνατότητες μάθησης σε όλους.