Εισαγωγή: Γιατί νιώθουμε αποξενωμένοι;
Νιώθετε ποτέ μια γενικευμένη απάθεια στη δημόσια ζωή; Μια αίσθηση ότι η πολιτική είναι κάτι ξένο, που δεν μας αφορά, και ότι ένα βαθύ κενό νοήματος διαπερνά την κοινωνία; Αν αυτές οι σκέψεις σας προβληματίζουν, τότε η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη είναι πιο επίκαιρη από ποτέ.
Ο Καστοριάδης υπήρξε ένας από τους πιο ριζοσπαστικούς και διεισδυτικούς στοχαστές του 20ού αιώνα. Ήταν ένα δημιουργικό και ασυμβίβαστο πνεύμα, του οποίου οι ιδέες παραμένουν εκπληκτικά προκλητικές και σήμερα. Δεν δίστασε ποτέ να αμφισβητήσει δόγματα, είτε αυτά προέρχονταν από τη Δεξιά είτε από την Αριστερά, αναζητώντας πάντα την ουσία πίσω από τις επιφάσεις.
Αυτό το άρθρο θα παρουσιάσει πέντε από τις πιο αιρετικές και σημαντικές του θέσεις. Πρόκειται για ιδέες που ανατρέπουν κοινές παραδοχές για την κοινωνία, τη δημοκρατία, ακόμη και για την ίδια την ανθρώπινη φύση, και μας καλούν να δούμε τον κόσμο με μια νέα, κριτική ματιά.
1. Η σύγχρονη Δύση είναι η πρώτη κοινωνία στην ιστορία χωρίς αξίες
Ο Καστοριάδης προβαίνει σε μια σκληρή διάγνωση για τον σύγχρονο δυτικό άνθρωπο: τον περιγράφει ως ένα άτομο απορροφημένο στην ιδιωτική του σφαίρα, που ενδιαφέρεται σχεδόν αποκλειστικά για το βιοτικό του επίπεδο. Σε αυτή την «κοινωνία τηλεκατανάλωσης», όπως την ονομάζει, η έλλειψη νοήματος καλύπτεται από μια υποκατάστατη κατανάλωση. Οι άνθρωποι δεν καταναλώνουν απλώς αγαθά, αλλά μέσα από την τηλεόραση καταναλώνουν, «δι' αντιπροσώπου, τη φαντασίωση μιας ζωής που θα ήταν λεφτά, σεξ, εξουσία και βία».
Η ιδέα αυτή είναι σοκαριστική γιατί, σύμφωνα με τον Καστοριάδη, αυτή η κατάσταση αποτελεί μια «πρεμιέρα στην ιστορία της ανθρωπότητας». Για πρώτη φορά, παρατηρούμε μια κοινωνία που λειτουργεί χωρίς κεντρικές, κατευθυντήριες αξίες και νόρμες που να δίνουν έναν συλλογικό σκοπό. Σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες κοινωνίες που οργανώνονταν γύρω από θρησκευτικές, μυθικές ή πολιτικές ιδέες, η σύγχρονη Δύση μοιάζει να έχει χάσει την πυξίδα της.
Νομίζω ότι αυτό που συμβαίνει σήμερα στη Δύση είναι μια πρεμιέρα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Πρώτη φορά, από όσο ξέρω, παρατηρούμε μια κοινωνία χωρίς αξίες, χωρίς νόρμες, χωρίς κατεύθυνση.
2. Η κατάρρευση του Κομμουνισμού ήταν μια τραγωδία που ενίσχυσε τον Καπιταλισμό
Ενώ ο κόσμος πανηγύριζε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο Καστοριάδης βίωνε μια βαθιά, προσωπική τραγωδία. Για δεκαετίες, ζούσε με μια τελετουργική ελπίδα. Κάθε βράδυ, παρακολουθώντας το τελευταίο δελτίο ειδήσεων στο ραδιόφωνο, περίμενε να ακούσει την είδηση μιας λαϊκής εξέγερσης στη Ρωσία. Αυτή η διαρκής αγρύπνια μιας ολόκληρης ζωής δεν κατέληξε σε μια δημοκρατική επανάσταση, αλλά σε μια κατάρρευση που οδήγησε τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης να υιοθετήσουν άκριτα τις «πιο ακραίες "φιλελεύθερες" και θατσερικές μορφές» του καπιταλισμού. Για εκείνον, ήταν μια «τεράστια απογοήτευση».
Το αποτέλεσμα ήταν παράδοξο και τραγικό. Η αποτυχία και η χρεωκοπία του «υπαρκτού σοσιαλισμού» δεν οδήγησε σε μια αναζήτηση για μια δικαιότερη κοινωνία, αλλά στην ενδυνάμωση του ίδιου του καπιταλισμού. Καθώς ο σοσιαλισμός ταυτίστηκε με τη «θηριωδία» και την «οικονομική αθλιότητα», ο καπιταλισμός άρχισε να φαντάζει όχι απλώς ως η μοναδική, αλλά ως η «καλύτερη ανθρωπίνως δυνατή» κοινωνία. Έτσι, το τέλος του ενός δόγματος οδήγησε στην απόλυτη κυριαρχία του άλλου.
Το καθαρό αποτέλεσμα εβδομήντα χρόνων λενινισμού, σταλινισμού και τροτσκισμού ήταν να καταρρακωθεί η ιδέα του σοσιαλισμού και να μας βγει, συγκριτικά, ο καπιταλισμός ...παράδεισος!
3. Δεν είμαστε λογικά όντα — είμαστε όντα που διψούν για πίστη
Ανατρέποντας μια από τις πιο θεμελιώδεις παραδοχές του δυτικού πολιτισμού, που ξεκινά από τον Αριστοτέλη, ο Καστοριάδης απορρίπτει την ιδέα ότι η πρωταρχική επιθυμία του ανθρώπου είναι η γνώση. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον που επιθυμεί πάνω από όλα την πίστη — και πιο συγκεκριμένα, τη βεβαιότητα που αυτή η πίστη προσφέρει.
Αυτή η ιδέα εξηγεί τη τεράστια δύναμη που είχαν και έχουν οι θρησκείες και οι μεγάλες πολιτικές ιδεολογίες, όπως ο μαρξισμός, τον οποίο χαρακτήρισε «υποκατάστατο της θρησκείας». Οι άνθρωποι δεν αναζητούν την αλήθεια, αλλά μια αφήγηση που να δίνει νόημα και ασφάλεια. Όπως το έθεσε ο Φρόυντ, η αυταπάτη δεν είναι απλώς μια λανθασμένη άποψη, αλλά μια «εσφαλμένη πίστη που τη στηρίζει μια επιθυμία». Έτσι, πολλοί συνέχιζαν να πιστεύουν στον σοβιετικό «παράδεισο», όχι γιατί δεν μπορούσαν να δουν την αλήθεια, αλλά γιατί δεν ήθελαν να την δουν, αφού είχαν ανάγκη να πιστεύουν.
Από την πλευρά μου υποστηρίζω ότι ο άνθρωπος δεν είναι ζώον, το οποίο επιθυμεί τη γνώση, αλλά ζώον το οποίο επιθυμεί την πίστη και, ακριβέστερα, τη βεβαιότητα μιας πίστης' εξ ου η μεγάλη δύναμη των θρησκειών, εξ ου η μεγάλη δύναμη των πολιτικών ιδεολογιών.
4. Η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» δεν είναι αληθινή δημοκρατία
Ο Καστοριάδης ασκεί μια δριμεία κριτική στο σύγχρονο πολιτικό σύστημα, το οποίο αποκαλεί «ψευδο-δημοκρατία». Θεωρεί ότι η λεγόμενη «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» είναι μια φενάκη, καθώς οι αντιπρόσωποι ελάχιστα αντιπροσωπεύουν τους ψηφοφόρους τους. Με το που εκλέγονται, οι πολίτες ουσιαστικά απεκδύονται της κυριαρχίας τους και την παραδίδουν σε μια πολιτική ελίτ που δρα ανεξέλεγκτα για τα επόμενα χρόνια.
Αντιπαραβάλλει αυτό το σύστημα με το ιδεώδες της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Η διαφορά δεν ήταν απλώς θέμα κλίμακας, αλλά πυρηνικής φιλοσοφίας. Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τις εκλογές —την επιλογή των «καλύτερων»— μόνο για εξειδικευμένους, τεχνικούς ρόλους, όπως στρατηγούς ή αρχιτέκτονες. Για το ίδιο το έργο της διακυβέρνησης, για τα περισσότερα πολιτικά αξιώματα, χρησιμοποιούσαν την κλήρωση. Γιατί; Διότι πίστευαν ότι η πολιτική δεν είναι επιστήμη για ειδικούς, αλλά ζήτημα δημόσιας γνώμης («δόξα»), μια ευθύνη που κάθε πολίτης ήταν ικανός να επωμιστεί, υπενθυμίζοντας τον ορισμό του Αριστοτέλη: «Πολίτης είναι ο ικανός να κυβερνήσει και να κυβερνηθεί». Στην Αθήνα, η συμμετοχή στα κοινά ήταν μια διαρκής διαδικασία εκπαίδευσης των πολιτών στην τέχνη της διακυβέρνησης.
Οι Άγγλοι νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι, επειδή εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους κάθε πέντε χρόνια, πλην όμως είναι ελεύθεροι μόνον μία ημέρα κάθε πέντε χρόνια - την ημέρα των εκλογών.
5. Ο ελληνικός λαός είναι υπεύθυνος για την ιστορία του
Ίσως η πιο σκληρή κριτική του Καστοριάδη αφορά τη νεότερη Ελλάδα. Διαπιστώνει μια «τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία» και υποστηρίζει ότι η πραγματική πολιτική ζωή του λαού ως αυτόνομου παράγοντα σταμάτησε στην αρχαιότητα, καθώς «τελειώνει περίπου το 404 π.Χ.». Από τότε, οι Έλληνες πέρασαν αιώνες ανελευθερίας που διαμόρφωσαν μια σχέση υποτέλειας προς την εξουσία. Αυτή η ιστορία δημιούργησε μια βαθιά ριζωμένη αντίληψη του κράτους ως «ντοβλετιού» (από το τουρκικό devlet)—μιας ξένης, μακρινής αρχής που πρέπει να την ξεγελάσει κανείς ή να την εξευμενίσει, όχι να συμμετάσχει σε αυτή. Από αυτή τη σχέση, υποστηρίζει, πηγάζει η επίμονη «φαυλοκρατία», μια παράδοση αυθαίρετης εξουσίας που συνεχίζει την κληρονομιά των πασάδων και των κοτζαμπάσηδων.
Για τον Καστοριάδη, ο ελληνικός λαός δεν είναι αθώο θύμα των «κυρίαρχων τάξεων». Η ιδέα ότι ο λαός δεν καταλάβαινε τι έκανε, τι ψήφιζε ή τι ανεχόταν, τον μετατρέπει σε «νήπιο». Και αν ένας λαός είναι νήπιο, τότε δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία. Η ευθύνη, για τον Καστοριάδη, δεν είναι ποινική, αλλά ιστορική και πολιτική. Ένας λαός διαμορφώνει ο ίδιος την πορεία του μέσα από τις πράξεις και τις παραλείψεις του.
Εγώ λέω ότι ο ελληνικός λαός —όπως και κάθε λαός— είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς, είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση, στην οποία βρίσκεται σήμερα.
Επίλογος: Και τώρα τι;
Η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη είναι απαισιόδοξη για το παρόν, αλλά ταυτόχρονα βαθιά απελευθερωτική. Οι ιδέες του δεν μας προσφέρουν έτοιμες λύσεις, αλλά κάτι πολύ πιο πολύτιμο: τα εργαλεία για να αμφισβητήσουμε τα πάντα και να σκεφτούμε τον κόσμο από την αρχή. Η φιλοσοφία του δεν είναι μια θεωρητική άσκηση, αλλά μια διαρκής έκκληση για δράση και για ανάληψη της ατομικής και συλλογικής μας ευθύνης.
Ο Καστοριάδης απαντά στην παροιμιώδη φράση «εγώ θα διορθώσω το ρωμέικο;» με ένα ξεκάθαρο «Ναι, κύριε, εσύ θα διορθώσεις το ρωμέικο, στον χώρο και στον τομέα όπου βρίσκεσαι». Είμαστε, τελικά, έτοιμοι να αναλάβουμε αυτή την ευθύνη;