Εισαγωγή: Γιατί ο Νίτσε είναι ακόμα τόσο επίκαιρος;
Ο Φρίντριχ Νίτσε έχει τη φήμη ενός φιλοσόφου σχεδόν απροσπέλαστου. Τα γραπτά του, πυκνά σε νόημα και συχνά αφοριστικά, μπορούν να τρομάξουν ακόμα και τον πιο αφοσιωμένο αναγνώστη. Το έργο του "Έτσι Μίλησεν ο Ζαρατούστρα" μοιάζει με ποιητικό έπος, φιλοσοφική πραγματεία και προφητικό κείμενο, όλα σε ένα. Δεν είναι περίεργο που πολλοί το ξεκινούν με δέος και το αφήνουν με απορία.
Κι όμως, κάτω από την περίπλοκη γλώσσα και τις αινιγματικές παραβολές, κρύβονται μερικές από τις πιο ισχυρές και διαχρονικές ιδέες της δυτικής σκέψης. Ιδέες που δεν έχουν χάσει τίποτα από τη δύναμή τους να προκαλούν, να εμπνέουν και να αφυπνίζουν. Σε αυτό το άρθρο, θα κάνουμε το αδιανόητο: θα αποδομήσουμε πέντε από τις κεντρικές ιδέες του Ζαρατούστρα σε απλά, δυναμικά και πρακτικά συμπεράσματα που μπορείτε να εφαρμόσετε στον τρόπο που σκέφτεστε σήμερα.
Πώς μπορούν οι ιδέες ενός φιλοσόφου του 19ου αιώνα να φωτίσουν τις προκλήσεις του 21ου; Ετοιμαστείτε να ανακαλύψετε ότι ο Νίτσε δεν μιλούσε μόνο για την εποχή του, αλλά και για τη δική μας.
--------------------------------------------------------------------------------
Ιδέα #1: Η εξέλιξή σου περνά από τρία στάδια: Καμήλα, Λιοντάρι, Παιδί.
Μία από τις πρώτες και πιο διάσημες αλληγορίες του Ζαρατούστρα είναι αυτή των "Τριών Μεταμορφώσεων". Ο Νίτσε περιγράφει την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου μέσα από τρία διακριτά στάδια, το καθένα με τα δικά του βάρη και τις δικές του νίκες.
Η Καμήλα: Το πρώτο στάδιο είναι η καμήλα, το πνεύμα που υπομένει και κουβαλάει βαριά φορτία. Η καμήλα γονατίζει για να φορτωθεί τις παραδόσεις, τις ηθικές αξίες και τα καθήκοντα που της επιβάλλει η κοινωνία. Λέει συνεχώς "Ναι" στους άλλους και ρωτά «Τι είναι βαρύ;» για να αποδείξει την αντοχή της. Είναι το πνεύμα που υπακούει.
Το Λιοντάρι: Στην έρημο, η καμήλα μεταμορφώνεται σε λιοντάρι. Το λιοντάρι δεν θέλει πλέον να κουβαλά βάρη, θέλει να είναι κυρίαρχος του εαυτού του. Μάχεται τον μεγάλο δράκο που ονομάζεται "Πρέπει", του οποίου τα λέπια γράφουν όλες τις αξίες χιλιάδων ετών. Το λιοντάρι λέει "Όχι" στον δράκο και "Εγώ θέλω" στον εαυτό του. Κερδίζει την ελευθερία του, αλλά δεν μπορεί ακόμα να δημιουργήσει νέες αξίες.
Το Παιδί: Η τελική και ανώτερη μεταμόρφωση είναι αυτή του παιδιού. Το παιδί είναι η αθωότητα και η λήθη, μια νέα αρχή, ένα παιχνίδι. Δεν χρειάζεται να πει "Όχι" σε τίποτα, γιατί είναι μια καθαρή αρχή. Λέει το ιερό "Ναι" στη ζωή, όχι από υποταγή όπως η καμήλα, αλλά από δημιουργική χαρά. Το παιδί δημιουργεί τις δικές του αξίες, παίζει το παιχνίδι της δημιουργίας.
Αυτή η ιδέα είναι επαναστατική γιατί ανατρέπει την παραδοσιακή αντίληψη της εξέλιξης. Η ύψιστη μορφή δεν είναι η δύναμη του πολεμιστή (λιοντάρι), αλλά η αθώα, δημιουργική δύναμη ενός παιδιού που λέει "Ναι" στη ζωή.
Τὸ παιδί ’ναι ἀθωότητα καὶ ξεχασιά, ἕνα ξαναρχίνισμα, ἕνα παιγνίδι, μιὰ ρόδα ποὺ γυρίζει, μιὰ πρώτη κίνηση, μιὰ ἅγια κατάφαση.
--------------------------------------------------------------------------------
Ιδέα #2: Δεν είσαι ο τελικός σκοπός — Είσαι μια γέφυρα.
Ο Ζαρατούστρα κατεβαίνει από το βουνό του για να διδάξει στους ανθρώπους την ιδέα του Υπερανθρώπου (Übermensch). Η κεντρική του θέση είναι σοκαριστική και ταυτόχρονα βαθιά: ο άνθρωπος, όπως τον ξέρουμε, δεν είναι το τέλος της εξέλιξης. Είναι απλώς ένα ενδιάμεσο στάδιο, "κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί".
Για να το κάνει πιο σαφές, χρησιμοποιεί μια πανίσχυρη μεταφορά. Ο άνθρωπος είναι "ένα σκοινί τεντωμένο ανάμεσα στο ζώο και στον υπεράνθρωπο — ένα σκοινί πάνω από μιαν άβυσσο". Αυτή η εικόνα αποτυπώνει την επισφαλή, επικίνδυνη και γεμάτη αγωνία θέση μας. Το να προχωράς προς τον υπεράνθρωπο είναι επικίνδυνο, το να μένεις στάσιμος είναι επικίνδυνο, το να γυρνάς πίσω είναι επικίνδυνο.
Αυτή η ιδέα είναι τρομακτική γιατί μας αφαιρεί την άνεση της βεβαιότητας ότι είμαστε το αποκορύφωμα της δημιουργίας. Ταυτόχρονα, όμως, είναι απίστευτα απελευθερωτική. Δεν είμαστε το τελικό προϊόν, αλλά οι δημιουργοί του επόμενου σταδίου. Η ύπαρξή μας αποκτά νόημα όχι από αυτό που είμαστε, αλλά από αυτό που μπορούμε να γίνουμε — από τη δυνατότητα να λειτουργήσουμε ως γέφυρα για κάτι ανώτερο από εμάς.
Εγώ σας διδάσκω τον υπεράνθρωπο. Ο υπεράνθρωπος είναι το νόημα της γης. Ας πει η θέλησή σας: ο υπεράνθρωπος ας είναι το νόημα της γης!
--------------------------------------------------------------------------------
Ιδέα #3: Το σώμα σου είναι πιο σοφό από τη σοφία σου.
Σε μια δυτική φιλοσοφική παράδοση που για αιώνες εξύψωνε το πνεύμα και υποτιμούσε το σώμα, ο Νίτσε έρχεται να κάνει μια ριζική ανατροπή. Μέσω του Ζαρατούστρα, στο κεφάλαιο "Για τους περιφρονητές του κορμιού", μας λέει να ακούσουμε το σώμα μας, γιατί αυτό είναι η πραγματική μας έδρα.
Ο Ζαρατούστρα αποκαλεί το σώμα "ένα μεγάλο λογικό". Σε αντίθεση, το "πνεύμα" ή η συνειδητή σκέψη μας, που τόσο πολύ καυχιόμαστε, δεν είναι παρά "ένα εργαλείο και παιγνίδι του μεγάλου λογικού σου". Με άλλα λόγια, η λογική, οι ιδέες, ακόμα και η ψυχή, είναι απλώς όργανα του σώματος, αυτού του πολύπλοκου συστήματος ενστίκτων, παρορμήσεων και αναγκών.
Αυτή η ιδέα μας καλεί να εμπιστευτούμε τις ενστικτώδεις και σωματικές μας αλήθειες. Αντί να τις θεωρούμε κατώτερες ή εμπόδια στην "καθαρή λογική", ο Νίτσε μας προτρέπει να τις αναγνωρίσουμε ως την πρωταρχική πηγή της σοφίας μας. Το σώμα σου ξέρει. Άκουσέ το.
Το σῶμα εἶναι ἕνα μεγάλο λογικό, μιὰ πολλαπλότητα μ’ ἕνα νόημα, ἕνας πόλεμος καὶ μιὰ εἰρήνη, ἕνα κοπάδι κ’ ἕνας βοσκός.
--------------------------------------------------------------------------------
Ιδέα #4: Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι η άνεση του "Τελευταίου Ανθρώπου"
Αν ο Υπεράνθρωπος είναι ο στόχος που δίνει νόημα στη γη, τότε ο "Τελευταίος Άνθρωπος" είναι η απόλυτη προειδοποίηση. Ο Ζαρατούστρα τον περιγράφει ως τον "πιο αξιοκαταφρόνητο" τύπο ανθρώπου, το τελικό στάδιο της παρακμής, όπου η ανθρωπότητα έχει πάψει να αγωνίζεται και να ξεπερνά τον εαυτό της.
Τα χαρακτηριστικά του Τελευταίου Ανθρώπου είναι ανησυχητικά οικεία. Είναι η ύπαρξη που έχει βελτιστοποιηθεί για την άνεση της αλγοριθμικής ροής, μια ζωή χωρίς τριβή και, συνεπώς, χωρίς νόημα. Δεν θέλει ούτε να κυβερνά ούτε να υπακούει, γιατί και τα δύο είναι κουραστικά. Δεν θέλει πλούτο ή φτώχεια, γιατί και τα δύο φέρνουν προβλήματα. Η υπέρτατη αξία του είναι η άνεση και η ασφάλεια. Επιδιώκει τη "μικρή ηδονή για τη μέρα και τη νύχτα" και φροντίζει για την υγεία του. Αποφεύγει οτιδήποτε είναι δύσκολο, επικίνδυνο ή απαιτεί μεγάλο πάθος.
Ο Τελευταίος Άνθρωπος είναι η ενσάρκωση της μετριότητας. Έχει μικρύνει τα πάντα, έχει εξαλείψει τον κίνδυνο και μαζί με αυτόν και κάθε πιθανότητα για μεγαλείο. Είναι μια ισχυρή κριτική σε μια κοινωνία που επιβραβεύει την άνεση έναντι του αγώνα, την ασφάλεια έναντι της υπέρβασης. Είναι το ακριβώς αντίθετο της γέφυρας προς τον Υπεράνθρωπο — είναι το τέλος του δρόμου.
«Εφεύραμε την ευτυχία» — λένε οι τελευταίοι άνθρωποι και κλείνουν το μάτι.
--------------------------------------------------------------------------------
Ιδέα #5: Ο Θεός είναι νεκρός — και τώρα τι;
Η φράση "ο Θεός πέθανε" είναι ίσως η πιο διάσημη και παρεξηγημένη δήλωση του Νίτσε. Στον πρόλογο του Ζαρατούστρα, ο ήρωας συναντά έναν γέροντα άγιο στο δάσος, ο οποίος περνά τη μέρα του υμνώντας τον Θεό. Ο Ζαρατούστρα τον αφήνει και αναρωτιέται για την αδαή του ευτυχία.
Αυτό που εννοεί ο Νίτσε δεν είναι μια θριαμβευτική κραυγή αθεΐας, αλλά μια πολιτισμική διάγνωση. "Ο Θεός πέθανε" σημαίνει ότι το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηριζόταν ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός για δύο χιλιετίες —η πίστη στον Ιουδαιο-Χριστιανικό Θεό— έχει καταρρεύσει. Μαζί του καταρρέει και το σύστημα αξιών, η ηθική και το νόημα που πήγαζαν από αυτή την πίστη.
Αυτή η κατάρρευση δημιουργεί ένα τεράστιο κενό. Αν δεν υπάρχει Θεός να μας δώσει νόημα και αξίες, τότε ποιος θα το κάνει; Η απάντηση του Νίτσε είναι η μεγάλη πρόκληση που θέτει στην ανθρωπότητα: εμείς οι ίδιοι. Ο θάνατος του Θεού δεν είναι το τέλος, αλλά η αρχή. Είναι η στιγμή που ο άνθρωπος καλείται να σταματήσει να είναι "καμήλα" και να γίνει δημιουργός αξιών. Η διδασκαλία του Υπερανθρώπου είναι η απάντηση του Ζαρατούστρα στο ερώτημα "Και τώρα τι;".
«Πῶς ἤτανε δυνατό! Ὁ γέρος αὐτὸς ἅγιος δὲν ἄκουσε ἀκόμα τίποτα ἀπ’ αὐτὸ μέσα στὸ δάσος του: ὅτι ὁ θεὸς πέθανε.»
--------------------------------------------------------------------------------
Συμπέρασμα: Η πρόκληση της αυτο-υπέρβασης
Από την αλληγορία της καμήλας, του λιονταριού και του παιδιού μέχρι την ιδέα του ανθρώπου ως γέφυρα, από τη σοφία του σώματος μέχρι την προειδοποίηση για τον Τελευταίο Άνθρωπο και την αναγνώριση του "θανάτου του Θεού", ο πυρήνας της σκέψης του Ζαρατούστρα παραμένει σταθερός: η συνεχής πρόκληση για αυτο-υπέρβαση.
Αυτές οι ιδέες δεν είναι μεμονωμένες, αλλά συνδέονται σε ένα συνεκτικό σύστημα σκέψης. Ο "θάνατος του Θεού" είναι το θεμελιώδες γεγονός που δημιουργεί ένα κενό νοήματος. Αυτό το κενό θέτει την ανθρωπότητα ενώπιον μιας επιλογής: να κατρακυλήσει στον άνετο μηδενισμό του "Τελευταίου Ανθρώπου" ή να αναλάβει το επικίνδυνο ταξίδι για να γίνει "γέφυρα" προς τον Υπεράνθρωπο. Το ψυχολογικό και πνευματικό μονοπάτι για αυτό το ταξίδι περιγράφεται από τις "Τρεις Μεταμορφώσεις", με αποκορύφωμα το Παιδί που δημιουργεί νέες αξίες. Και η εσωτερική πυξίδα για την πλοήγηση σε αυτό το μονοπάτι δεν είναι κάποιος εξωτερικός ηθικός νόμος, αλλά η έμφυτη σοφία του "σώματος".
Ο Νίτσε δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις ή έτοιμες συνταγές. Αντιθέτως, μας πετάει στο κενό και μας ζητά να δημιουργήσουμε τις δικές μας αξίες, να δώσουμε το δικό μας νόημα στη γη. Το "Έτσι Μίλησεν ο Ζαρατούστρα" δεν είναι ένας οδηγός, αλλά ένας καθρέφτης και μια πρόκληση. Μας καλεί να εγκαταλείψουμε την άνεση και να αγκαλιάσουμε τον αγώνα, γιατί μόνο μέσα από αυτόν μπορούμε να δημιουργήσουμε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό μας.
Αν ο άνθρωπος είναι απλώς μια γέφυρα, προς τα πού επιλέγεις να χτίσεις τη δική σου;