Εισαγωγή
Όταν ακούμε το όνομα «Πλάτων», η σκέψη μας συχνά πηγαίνει σε έναν απόμακρο, θεωρητικό φιλόσοφο, χαμένο στον κόσμο των Ιδεών. Η εικόνα αυτή, ωστόσο, απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Το διασημότερο έργο του, η «Πολιτεία», δεν είναι απλώς μια αφηρημένη άσκηση σκέψης, αλλά ένα κείμενο που περιέχει μερικές από τις πιο ριζοσπαστικές, προκλητικές και συχνά ενοχλητικές ιδέες που διατυπώθηκαν ποτέ. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να εξερευνήσει πέντε από τις πιο αιρετικές και αντισυμβατικές προτάσεις του Πλάτωνα, οι οποίες παραμένουν σοκαριστικές ακόμη και σήμερα και σπάνια αναλύονται σε βάθος στη σχολική εκπαίδευση.
--------------------------------------------------------------------------------
1. Το «γενναίο ψεύδος»: Κρατική προπαγάνδα για το κοινό καλό
Στην ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα, η κοινωνική σταθερότητα δεν βασίζεται στη διαφάνεια, αλλά σε ένα καλοστημένο ψέμα. Ο Πλάτων το ονομάζει «Γενναίο Ψεύδος», γνωστό και ως «μύθος των μετάλλων». Σύμφωνα με αυτόν, ο θεός ανέμειξε διαφορετικά μέταλλα στις ψυχές των πολιτών κατά την πλάση τους: χρυσό σε όσους προορίζονταν να γίνουν άρχοντες, άργυρο στους βοηθούς (στρατιώτες) και σίδηρο με χαλκό στους γεωργούς και τους τεχνίτες.
Αυτό το ψέμα, όμως, δεν είναι απλή προπαγάνδα. Για τον Πλάτωνα, η δομή της πόλης πρέπει να αντικατοπτρίζει τη δομή της δίκαιης ψυχής, η οποία αποτελείται από τρία μέρη: το λογιστικό (η λογική), το θυμοειδές (το θάρρος, το πνεύμα) και το επιθυμητικό (οι ορμές). Το «Γενναίο Ψεύδος» είναι μια αλληγορία αυτής της ψυχολογίας: οι χρυσοί άρχοντες αντιστοιχούν στο λογιστικό, οι αργυροί βοηθοί στο θυμοειδές και οι σιδερένιοι τεχνίτες στο επιθυμητικό. Στόχος του μύθου είναι να πείσει κάθε πολίτη να αποδεχτεί τη θέση του ως φυσική συνέπεια της ψυχής του και να ενισχύσει την αδελφοσύνη, αφού όλοι είναι παιδιά της ίδιας «μητέρας Γης». Το πιο σοκαριστικό είναι ότι ο Πλάτων επιμένει πως αυτό το ψέμα πρέπει να το πιστέψουν όλοι, ακόμη και οι ίδιοι οι άρχοντες. Για τις σύγχρονες δημοκρατίες, η ιδέα της χειραγώγησης ως θεμέλιο της κοινωνικής αρμονίας παραμένει βαθιά ανησυχητική.
2. Η αυστηρή λογοκρισία της Τέχνης: Γιατί ο Όμηρος θα εξοριζόταν
Στην πλατωνική πολιτεία, η τέχνη δεν είναι ελεύθερη. Αντιθέτως, υπόκειται σε αυστηρότατη λογοκρισία, με σκοπό να διαπλάθει ενάρετους, θαρραλέους και μετρημένους φύλακες. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο αυτής της στάσης είναι η έννοια της μίμησης. Για τον Πλάτωνα, η τέχνη είναι θεμελιωδώς μίμηση, και οι άνθρωποι γίνονται όμοιοι με αυτό που μιμούνται.
Επομένως, τα μεγάλα έργα του Ομήρου και του Ησιόδου κρίνονται επικίνδυνα. Όταν παρουσιάζουν τους θεούς να ψεύδονται, να μάχονται, να μεταμορφώνονται και να διαπράττουν αδικίες, προσφέρουν ένα ισχυρό αλλά διαφθορογόνο πρότυπο προς μίμηση. Ένας πολίτης που εσωτερικεύει τέτοιες εικόνες, θα θεωρεί τις ίδιες συμπεριφορές αποδεκτές. Η λογοκρισία του Πλάτωνα δεν αφορά απλώς την αποφυγή «κακών παραδειγμάτων», αλλά τον έλεγχο των θεμελιωδών προτύπων συμπεριφοράς και συναισθήματος που οι πολίτες θα υιοθετήσουν.
Εξίσου απαγορευμένοι είναι οι μύθοι που περιγράφουν τον Άδη ως ένα φοβερό μέρος. Ο λόγος είναι τρομακτικά πρακτικός: οι φύλακες δεν πρέπει να φοβούνται τον θάνατο, αλλά να είναι έτοιμοι να θυσιαστούν στη μάχη. Όπως γράφει χαρακτηριστικά:
...πρέπει ολιγώτερον να τα ακούουν και παίδες και άνδρες, που θα ζήσουν ελεύθεροι, φοβούμενοι την δουλείαν περισσότερον από τον θάνατον.
3. Η κατάργηση της οικογένειας και της ιδιοκτησίας για τους φύλακες
Εδώ συναντάμε την πιο ριζοσπαστική πρόταση του Πλάτωνα. Για την τάξη των φυλάκων, προτείνει την πλήρη κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της παραδοσιακής οικογένειας. Οι φύλακες δεν θα έχουν δικά τους σπίτια, χρήματα ή περιουσία, αλλά θα ζουν κοινοβιακά.
Η κοινοκτημοσύνη επεκτείνεται και στις σχέσεις. Οι γυναίκες και τα παιδιά θα είναι «κοινά», με τις γεννήσεις να ελέγχονται από το κράτος μέσω «ιερών γάμων» που κανονίζονται με χειραγωγούμενους κλήρους. Στόχος είναι η ευγονική: η ένωση των καλύτερων ανδρών με τις καλύτερες γυναίκες για τη βελτίωση του «ποιμνίου». Τα παιδιά θα απομακρύνονται από τις μητέρες τους και θα ανατρέφονται σε κρατικά ιδρύματα, ώστε κανείς γονέας να μη γνωρίζει το παιδί του και κανένα παιδί τους γονείς του.
Ο απώτερος σκοπός δεν είναι απλώς η εξάλειψη του νεποτισμού, αλλά η επίτευξη απόλυτης πολιτικής ενότητας. Ο Πλάτων οραματίζεται την τάξη των φυλάκων να λειτουργεί σαν ένας ενιαίος οργανισμός, όπου όλοι «κοινῇ λυπῶνταί τε καὶ χαίρωσιν» (νιώθουν λύπη και χαρά από κοινού). Προσπαθεί, ουσιαστικά, να επεκτείνει τους δεσμούς της οικογένειας σε ολόκληρη την άρχουσα τάξη, καθιστώντας την πόλη τη μοναδική τους «οικογένεια» και το αποκλειστικό αντικείμενο της αφοσίωσής τους.
4. Τα γηρατειά ως απελευθέρωση, όχι ως παρακμή
Μέσα στις σκληρές ιδέες της «Πολιτείας», συναντάμε και μια αναπάντεχα αισιόδοξη και αντισυμβατική προοπτική για τα γηρατειά. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να διευκρινίσουμε ότι η άποψη αυτή δεν αποτελεί κεντρικό δόγμα του Πλάτωνα, αλλά μια ιδέα που παρουσιάζεται στην αρχή του διαλόγου μέσα από τον χαρακτήρα του ηλικιωμένου Κέφαλου.
Σε αντίθεση με τους συνομηλίκους του που θρηνούν για τις χαμένες ηδονές της νεότητας, ο Κέφαλος βλέπει τα γηρατειά ως μια περίοδο γαλήνης και απελευθέρωσης από την τυραννία των νεανικών παθών. Για να ενισχύσει την άποψή του, ανακαλεί μια συζήτηση με τον μεγάλο τραγικό ποιητή Σοφοκλή. Όταν κάποιος ρώτησε τον Σοφοκλή, σε μεγάλη πια ηλικία, αν μπορούσε ακόμα να απολαμβάνει τις ερωτικές ηδονές, εκείνος έδωσε μια απάντηση που αποτυπώνει τέλεια αυτή τη στάση:
«Δάγκασε τη γλώσσα σου, άνθρωπε! με την μεγαλυτέραν μου ευχαρίστησιν εγλύτωσα από αυτό το πράγμα, ως να απηλευθερώθην από τύραννον λυσσαμένον και άγριον.»
Σε μια εποχή που, όπως και σήμερα, τα γηρατειά αντιμετωπίζονται συχνά με φόβο, η οπτική αυτή που συναντάμε στην Πολιτεία προσφέρει μια αναζωογονητική προοπτική: τα γηρατειά ως μια ευκαιρία για εσωτερική ειρήνη, απαλλαγμένη από τις θυελλώδεις ορμές της νιότης.
5. Η εξουσία στους σοφούς: Η ιδέα του φιλοσόφου-βασιλιά
Ίσως η πιο διάσημη ιδέα της «Πολιτείας» είναι η απάντηση του Πλάτωνα στο ερώτημα «ποιος πρέπει να κυβερνά;». Η απάντησή του είναι απόλυτη: η πόλη δεν θα βρει ποτέ δικαιοσύνη και ευτυχία, αν η πολιτική εξουσία δεν ταυτιστεί με τη φιλοσοφική σοφία. Αυτή η πεποίθηση συμπυκνώνεται στην εμβληματική φράση:
«ή οι φιλόσοφοι να βασιλεύσωσιν εν ταις πόλεσιν, ή οι βασιλείς γνησίως να φιλοσοφήσωσιν»
Για τον Πλάτωνα, όμως, ο «φιλόσοφος» δεν είναι απλώς ένας έξυπνος στοχαστής. Είναι εκείνος που, μέσα από επίπονη εκπαίδευση, έχει καταφέρει να υπερβεί τον κόσμο των αισθήσεων και να συλλάβει την αληθινή φύση της πραγματικότητας: τις αιώνιες και αμετάβλητες Ιδέες. Η εξουσία του πηγάζει από την πρόσβασή του στην ύψιστη αλήθεια, την Ιδέα του Αγαθού, η οποία είναι η πηγή κάθε γνώσης και δικαιοσύνης.
Επειδή μόνο αυτοί κατανοούν τι είναι πραγματικά καλό για την πόλη, είναι οι μόνοι που δεν κυβερνούν από φιλοδοξία ή ιδιοτέλεια, αλλά από καθήκον προς την αλήθεια. Αν και φαντάζει ουτοπική, η ιδέα ότι η εξουσία πρέπει να ανήκει σε αυτούς που κατέχουν τη γνώση της αντικειμενικής πραγματικότητας παραμένει ένα από τα πιο ισχυρά και προκλητικά πολιτικά ιδεώδη στην ιστορία της σκέψης.
--------------------------------------------------------------------------------
Συμπέρασμα
Αυτές οι πέντε ιδέες αποκαλύπτουν έναν Πλάτωνα πολύ πιο ριζοσπαστικό, σκληρό και προκλητικό από την αποστειρωμένη εικόνα του φιλοσόφου που έχουμε συχνά στο μυαλό μας. Η «Πολιτεία» δεν είναι απλώς ένα θεωρητικό κείμενο, αλλά ένα τολμηρό πείραμα σκέψης που δεν διστάζει να αμφισβητήσει τους πιο θεμελιώδεις θεσμούς της κοινωνίας: την οικογένεια, την ιδιοκτησία, την τέχνη, ακόμα και την ίδια την αλήθεια.
Κλείνοντας, αξίζει να αναρωτηθούμε: Τελικά, πόσο απέχουν οι σύγχρονες κοινωνίες μας από τις πλατωνικές ιδέες περί ελέγχου και κοινωνικής αρμονίας, και μήπως οι σοκαριστικές του προτάσεις κρύβουν αλήθειες που διστάζουμε να παραδεχτούμε;