Του Αποστόλη Ζυμβραγάκη
Για χιλιετίες, η ανθρωπότητα θαύμαζε τον Προμηθέα ως ήρωα του φωτός, τον απελευθερωτή που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και μας μετέτρεψε από ανίσχυρα πλάσματα σε κυρίαρχους του πλανήτη. Αλλά σήμερα, καθισμένοι πάνω στα συντρίμμια ενός υπερθερμαινόμενου κόσμου, περιτριγυρισμένοι από αλγόριθμους που ελέγχουν τις σκέψεις μας και βιοτεχνολογίες που επανασχεδιάζουν το ίδιο μας το DNA, ίσως χρειάζεται να επανεξετάσουμε αυτή την αρχαία ιστορία.
Το προμηθεϊκό δίλημμα
Ο μύθος του Προμηθέα δεν είναι απλώς μια ιστορία για την πρόοδο. Είναι μια προειδοποίηση για το τίμημά της. Όταν ο Τιτάνας έκλεψε τη φωτιά, δεν έδωσε στους ανθρώπους μόνο θέρμη και φως. Τους έδωσε την ικανότητα να μετασχηματίζουν τον κόσμο και την αυταπάτη ότι αυτή η ικανότητα ισοδυναμεί με σοφία.
Η φωτιά του Προμηθέα ήταν η πρώτη ανθρώπινη επανάσταση. Με αυτήν, ο Homo sapiens μπόρεσε να μαγειρέψει, να χαλυβουργήσει, να ξεδασώσει. Να κατακτήσει. Αλλά η φωτιά είναι αμφίσημη: ζεσταίνει το σπίτι και το καίει. Φωτίζει το μονοπάτι και αποτεφρώνει το δάσος. Και ο Προμηθέας, στην αλαζονεία του, δεν έδωσε στους ανθρώπους οδηγίες χρήσης.
Ο σύγχρονος προμηθεϊσμός
Κάθε εποχή έχει τους δικούς της Προμηθείς. Στον 20ό αιώνα, οι φυσικοί που χάρισαν στην ανθρωπότητα την πυρηνική ενέργεια έπαιξαν αυτό το ρόλο. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, μετά την πρώτη πυρηνική δοκιμή, παρέπεμψε στην Μπαγκαβάντ Γκίτα: "Έχω γίνει ο Θάνατος, ο καταστροφέας κόσμων." Αυτή ήταν η στιγμή της προμηθεϊκής συνειδητοποίησης, όταν ο δημιουργός αντικρίζει το τέρας που έχει απελευθερώσει.
Σήμερα, οι Προμηθείς κωδικοποιούν αλγόριθμους τεχνητής νοημοσύνης στη Silicon Valley. Δεν χαρίζουν στην ανθρωπότητα φωτιά, αλλά κάτι πιο επικίνδυνο: την ικανότητα να αποδομήσουμε την ίδια την πραγματικότητα, να δημιουργήσουμε παράλληλα σύμπαντα από δεδομένα, να παραδώσουμε τις πιο οικείες μας αποφάσεις σε μηχανές που δεν καταλαβαίνουμε.
Αλλά ποιος είναι ο Δίας τους; Ποιος θα τους δέσει στον βράχο τους;
Η απουσία του αετού
Εδώ έγκειται το τραγικό στοιχείο της σύγχρονης κατάστασης: στον αρχαίο μύθο, υπήρχε τιμωρία. Ο Προμηθέας πλήρωνε για την ύβρη του. Αλλά στον κόσμο μας, οι συνέπειες της τεχνολογικής μας αλαζονείας δεν πέφτουν στους υβριστές. Πέφτουν στους φτωχούς του Μπανγκλαντές που βλέπουν τα χωριά τους να βυθίζονται από την ανύψωση της στάθμης της θάλασσας. Στους εργάτες των εργοστασίων που αντικαθίστανται από ρομπότ. Στους εφήβους που μαστίζονται από κατάθλιψη σε κόσμους κατασκευασμένους από social media.
Η φωτιά που κλέψαμε δεν ήταν ποτέ απλώς φωτιά. Ήταν άνθρακας, πετρέλαιο, πλουτώνιο. Ήταν βιομηχανική επανάσταση, παγκοσμιοποίηση, καπιταλισμός επιτήρησης. Και το συκώτι που τρώγεται δεν είναι του κλέφτη, αλλά του πλανήτη. Κι αυτό το συκώτι αναγεννιέται κάθε μέρα, μόνο για να καταναλωθεί ξανά.
Η ψευδαίσθηση του ελέγχου
Ο Προμηθέας πίστευε ότι ήξερε τι έκανε. Νόμιζε ότι η φωτιά θα απελευθέρωνε τους ανθρώπους. Αυτή η πεποίθηση - ότι η τεχνολογία είναι ουδέτερη, αρκεί να την "χρησιμοποιήσουμε σωστά" - είναι η μεγαλύτερη μας αυταπάτη.
Η τεχνολογία δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Κάθε εργαλείο φέρει μέσα του μια οντολογία, μια άποψη για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, για το πώς πρέπει να οργανωθεί η κοινωνία. Το ρολόι δεν μάς έδωσε απλώς την ικανότητα να μετράμε τον χρόνο· μας έμαθε να σκεφτόμαστε τον χρόνο ως εμπόρευμα. Το smartphone δεν μάς έδωσε απλώς πληροφορίες· μας μετέτρεψε σε πηγές δεδομένων.
Προς ένα μετα-προμηθεϊκό μέλλον
Αν ο μύθος του Προμηθέα έχει κάτι να μας διδάξει, δεν είναι ότι πρέπει να σταματήσουμε να καινοτομούμε. Η ανθρωπότητα δεν μπορεί να επιστρέψει στη σπηλιά. Το μάθημα είναι πιο λεπτό: ότι κάθε πράξη δημιουργίας είναι και πράξη καταστροφής. Ότι η δύναμη χωρίς σοφία είναι κατάρα. Ότι η ελευθερία να μεταμορφώνουμε τον κόσμο πρέπει να συνοδεύεται από ταπεινότητα μπροστά στην πολυπλοκότητά του.
Δεν χρειαζόμαστε λιγότερους Προμηθείς, αλλά περισσότερο συνειδητοποιημένους. Εφευρέτες που ρωτούν όχι μόνο "Μπορούμε;" αλλά "Πρέπει;". Κοινωνίες που δεν δέχονται παθητικά κάθε νέα τεχνολογία ως αναπόφευκτη, αλλά διαπραγματεύονται συλλογικά το μέλλον τους. Ένα νέο συμβόλαιο, όχι μεταξύ θεών και ανθρώπων, αλλά μεταξύ του παρόντος και του μέλλοντος, της δύναμης και της ευθύνης.
Γιατί στο τέλος, ο Προμηθέας δεν τιμωρήθηκε επειδή έκλεψε τη φωτιά. Τιμωρήθηκε επειδή νόμισε ότι γνώριζε καλύτερα από τους θεούς, επειδή ξέχασε ότι κάθε δώρο είναι επίσης βάρος, κάθε ελευθερία επίσης δέσμευση.
Η φωτιά καίει ακόμη. Το ερώτημα είναι: Θα μάθουμε να τη σεβόμαστε πριν μας κάψει ολοκληρωτικά;
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, Φιλόλογος, M.Ed. Ειδική Αγωγή & Εκπαίδευση, Συγγραφέας.