Πολλοί πιστεύουν ότι ο Οδυσσέας έζησε «καλά κι εμείς καλύτερα», ολοκληρώνοντας τον νόστο του στην Ιθάκη και πεθαίνοντας ειρηνικά σε βαθιά γεράματα. Ωστόσο, η Οδύσσεια του Ομήρου τελειώνει με την αποκατάσταση της ειρήνης και η πραγματική κατάληξη του πολυμήχανου ήρωα παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά θέματα της Ελληνικής Μυθολογίας.
Οι αρχαίες πηγές, όπως η Τηλεγόνεια (το χαμένο έπος του Τρωικού Κύκλου), ο Απολλόδωρος και οι τραγωδίες του Σοφοκλή και του Αισχύλου, δίνουν εντελώς διαφορετικές και συχνά τραγικές εκδοχές για το τέλος του βασιλιά της Ιθάκης.
1. Η τραγική εκδοχή: Θάνατος από τον γιο του (Τηλεγόνεια)
Η πιο διαδεδομένη και δραματική εκδοχή, που συνεχίζει τον μύθο εκεί που σταματά ο Όμηρος, προέρχεται από την Τηλεγόνεια. Σε αυτό το έπος, η προφητεία του Τειρεσία ότι ο θάνατος του Οδυσσέα θα έρθει «εξ αλός» παίρνει μια κυριολεκτική και μοιραία ερμηνεία:
- Ο δράστης: Ο Τηλέγονος, ο γιος του Οδυσσέα και της μάγισσας Κίρκης, ο οποίος δεν γνώριζε την ταυτότητα του πατέρα του.
- Το φονικό όπλο: Ο Τηλέγονος, ψάχνοντας τον Οδυσσέα, φτάνει στην Ιθάκη και αρχίζει να λεηλατεί. Ο Οδυσσέας βγαίνει να τον αντιμετωπίσει, νομίζοντας ότι είναι πειρατής. Ο Τηλέγονος τον τραυματίζει θανάσιμα με ένα δόρυ του οποίου η αιχμή είναι φτιαγμένη από το φαρμακερό κεντρί σαλαχιού.
- Το τέλος: Ο Οδυσσέας πεθαίνει, μαθαίνοντας την τραγική αλήθεια ότι σκοτώθηκε από τον ίδιο του τον γιο, εκπληρώνοντας έτσι τη μοιραία προφητεία «από τη θάλασσα» (εξαιτίας θαλάσσιου όντος).
2. Ο ειρηνικός θάνατος σε οριστική εξορία
Κάποιες αρχαίες πηγές προτείνουν ένα λιγότερο βίαιο, αλλά εξίσου οδυνηρό τέλος: την οριστική απομάκρυνση από την πατρίδα του.
Η εξορία στην Αιτωλία (Απολλόδωρος)
Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, μετά την επιστροφή, ο Οδυσσέας αντιμετωπίζει τους συγγενείς των μνηστήρων. Ο Νεοπτόλεμος (γιος του Αχιλλέα) καλείται να διαιτητεύσει και, με σκοπό να κατακτήσει αργότερα την Ιθάκη, αποφασίζει την εξορία του Οδυσσέα.
- Ο Οδυσσέας φεύγει στην Αιτωλία, όπου τον φιλοξενεί ο συμπολεμιστής του Θόας.
- Εκεί παντρεύεται την κόρη του Θόα και πεθαίνει σε βαθιά γεράματα.
- Σε αυτή την περίπτωση, η προφητεία του Τειρεσία ερμηνεύεται ως «μακριά από τη θάλασσα».
Ο Οδυσσέας και η ίδρυση της Ρώμης (Ελλάνικος, Θεόπομπος)
Μια άλλη παράδοση συνδέει τον Οδυσσέα με τη γέννηση της Ρώμης, υποστηρίζοντας την εξορία στην Ιταλία:
- Συνάντηση με τον Αινεία: Κατά την εξορία του στην Ιταλία, ο Οδυσσέας συναντά τον Τρώα Αινεία. Οι δύο πρώην εχθροί γίνονται φίλοι και ιδρύουν την πόλη Ρώμη.
- Θάνατος σε Βαθιά Γηρατειά: Ο ιστορικός Θεόπομπος υποστηρίζει ότι ο Οδυσσέας έφυγε ο ίδιος στην Τυρρηνία (Ιταλία) λόγω της απιστίας της Πηνελόπης (η οποία φέρεται να απέκτησε τον Πάνα με κάποιον μνηστήρα) και βασίλεψε εκεί ως τον θάνατό του.
3. Η αλλόκοτη μοίρα (Αισχύλος - Ψυχαγωγοί)
Η πιο παράξενη εκδοχή προέρχεται από μια χαμένη τραγωδία του Αισχύλου, τους Ψυχαγωγούς:
- Ο Τειρεσίας προφητεύει έναν ιδιαίτερα περιπετειώδη θάνατο.
- Ο Οδυσσέας θα σκοτωθεί από ένα φαρμακερό κεντρί ψαριού.
- Το κεντρί, όμως, θα φτάσει σε αυτόν με έναν εντελώς απροσδόκητο τρόπο: θα είναι μέσα σε κουτσουλιά ερωδιού που θα πέσει στο κεφάλι του!
Συμπέρασμα: Τι σημαίνει το τέλος του Οδυσσέα;
Ενώ ο Όμηρος άφησε το τέλος του Οδυσσέα ανοιχτό, οι μεταγενέστερες πηγές, ειδικά η Τηλεγόνεια, προτίμησαν ένα τραγικό φινάλε για τον ήρωα. Η επικρατούσα μυθολογική εκδοχή είναι ο θάνατος από τον γιο του, τον Τηλέγονο, ένα τέλος που τονίζει τη μοίρα και την αδυναμία του ανθρώπου να αποφύγει την προφητεία, ακόμα και μετά από τόσες δοκιμασίες.
Αυτές οι εκδοχές θανάτου αποδεικνύουν ότι ο μύθος του Οδυσσέα ήταν τόσο ισχυρός που οι αρχαίοι συγγραφείς ένιωσαν την ανάγκη να του δώσουν ένα τέλος αντάξιο των περιπετειών του – είτε αυτό ήταν ένα βίαιο χτύπημα της μοίρας, είτε μια οδυνηρή εξορία.
| Κατηγορία Θανάτου | Συγγραφέας / Πηγή | Τόπος Θανάτου | Αιτία / Περιγραφή Θανάτου | Σχετική Προφητεία «Εξ Αλός» |
| Ειρηνικός Θάνατος σε Γηρατειά | Απολλόδωρος (Εκδοχή Α' - Εξορία) | Αιτωλία (στην Καλυδώνα) | Φυσικός θάνατος σε βαθιά γεράματα, αφού εξορίστηκε από τον Νεοπτόλεμο. | Ερμηνεύεται ως «μακριά από τη θάλασσα». |
| Ειρηνικός Θάνατος σε Γηρατειά | Θεόπομπος (Εκδοχή Β' - Εξορία) | Ιταλία (Τυρρηνία, ίδρυσε τη Γορτυνία) | Πέθανε σε βαθιά γεράματα αφού έφυγε από την Ιθάκη λόγω της απιστίας της Πηνελόπης. | Δεν αναφέρεται ρητά. |
| Βίαιος Θάνατος από Γιο | Τηλεγόνεια (Έπος) | Ιθάκη | Σκοτώθηκε κατά λάθος από τον γιο του, Τηλέγονο (γιος της Κίρκης), σε μάχη, χτυπημένος από δόρυ με αιχμή το φαρμακερό κεντρί σαλαχιού. | Ερμηνεύεται ως «από τη θάλασσα» (εξαιτίας θαλάσσιου κινδύνου/όντος). |
| Βίαιος Θάνατος από Γιο | Σοφοκλής (Ακανθοπλήξ - Χαμένη Τραγωδία) | Ιθάκη | Σκοτώθηκε από τον Τηλέγονο με δόρυ με κεντρί σαλαχιού, έχοντας προηγουμένως παρεξηγήσει την προφητεία και φοβόταν τον Τηλέμαχο. | Ερμηνεύεται ως «από τη θάλασσα». |
| Βίαιος Θάνατος από Γιο | Σοφοκλής (Ευρύαλος - Χαμένη Τραγωδία) | Δεν διευκρινίζεται, αλλά έμελλε να σκοτωθεί. | Πριν σκοτωθεί, ο ίδιος σκότωσε κατά λάθος τον άλλον γιο του, τον Ευρύαλο (γιος της Ευίππης), λόγω σκευωρίας της Πηνελόπης. | Ο θάνατος του Οδυσσέα «έμελλε να γίνει από τον Τηλέγονο». |
| Παράδοξος Θάνατος | Αισχύλος (Ψυχαγωγοί - Χαμένη Τραγωδία) | Δεν διευκρινίζεται. | Σκοτώθηκε από φαρμακερό κεντρί ψαριού που βρισκόταν μέσα σε κουτσουλιά ερωδιού η οποία έπεσε στο κεφάλι του. | Αναφέρεται ως «εξ αλός», με τρόπο «ιδιαίτερα περιπετειώδη». |