Η σχέση μεταξύ του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Ιωάννη Μεταξά αποτελεί ένα από τα πιο πολύπλοκα και άγνωστα κεφάλαια της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Από άψογοι συνεργάτες στους Βαλκανικούς Πολέμους μέχρι θανάσιμοι αντίπαλοι στον Εθνικό Διχασμό, οι δύο άνδρες έμοιαζαν να ανήκουν σε ασύμβατους κόσμους: ο Βενιζέλος, ο δημοκρατικός εκσυγχρονιστής, και ο Μεταξάς, ο συντηρητικός στρατιωτικός και δικτάτορας.
Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι, λίγα μόλις χρόνια πριν από το Έπος του '40, ο αυτοεξόριστος στο Παρίσι Βενιζέλος έκανε μια δήλωση που εξέπληξε τους πάντες, αναγνωρίζοντας στον Μεταξά τον άνθρωπο που χρειαζόταν η Ελλάδα.
Ψυχρός ρεαλισμός: Η εκτίμηση του Βενιζέλου
Όταν ο Μεταξάς ανέλαβε την πρωθυπουργία (και αργότερα τη δικτατορία) το 1936, ο Βενιζέλος, απαλλαγμένος από τα κομματικά πάθη και έχοντας ωριμάσει πολιτικά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, έθεσε το εθνικό συμφέρον πάνω από την πολιτική αντιπαλότητα.
Η παραδοχή του Βενιζέλου δεν ήταν πράξη ευγένειας, αλλά προϊόν ψυχρού ρεαλισμού και της ακόλουθης εκτίμησης:
- Στρατιωτική σκέψη και πειθαρχία: Ο Βενιζέλος αναγνώρισε στο πρόσωπο του Μεταξά την πειθαρχία, τη στρατιωτική σκέψη και τη στρατηγική διορατικότητα. Τα στοιχεία αυτά τα θεωρούσε απαραίτητα για την προετοιμασία της Ελλάδας απέναντι στις «σκοτεινές θύελες» του επερχόμενου Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
- Σταθερότητα στο χάος: Παρόλο που κατέκρινε τον Μεταξά για τον αυταρχικό του χαρακτήρα και τον αντικοινοβουλευτισμό του, πίστευε ότι ήταν ο μόνος ικανός να βάλει τάξη στο πολιτικό χάος που επικρατούσε και να σταθεροποιήσει τη χώρα εσωτερικά.
- Εγγυητής εθνικής ασφάλειας: Η εκπαίδευση του Μεταξά στην Πολεμική Ακαδημία του Βερολίνου και η προηγούμενη υπηρεσία του σε καίριες θέσεις είχαν διαμορφώσει την εικόνα ενός εγγυητή της εθνικής ασφάλειας.
Η προετοιμασία του Μεταξά και η δικαίωση
Η εκτίμηση του Βενιζέλου δικαιώθηκε εκ των υστέρων. Ο Μεταξάς, όντως, υλοποίησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα στρατιωτικού εκσυγχρονισμού και προετοιμασίας:
- Οχύρωση συνόρων: Δημιουργήθηκε η περίφημη «Γραμμή Μεταξά».
- Ανανέωση οπλισμού: Πραγματοποιήθηκε ανανέωση του οπλισμού και δημιουργία νέων στρατιωτικών δομών.
- Ψυχικό σθένος: Έμφαση δόθηκε στην εθνική προπαγάνδα για την καλλιέργεια ψυχικού σθένους στους στρατιώτες.
Η αποφασιστικότητα του καθεστώτος, από την πλευρά της εθνικής άμυνας, είχε ορατά αποτελέσματα. Το «Όχι» του 1940 και η νίκη εναντίον της Ιταλίας δεν θα ήταν εφικτά χωρίς τη στρατιωτική και ψυχολογική ετοιμότητα που είχε προηγηθεί υπό τη διακυβέρνηση του Μεταξά.
Κλείσιμο κύκλου: Η ενότητα του έθνους
Η δημόσια αυτή αναγνώριση του Βενιζέλου είχε βαρύνουσα συμβολική σημασία. Ο Βενιζέλος, ο οποίος είχε ταυτιστεί με την επέκταση της Ελλάδας, αναγνώριζε στο πρόσωπο του Μεταξά, ενός αντιπάλου, έναν ηγέτη που μπορούσε να προσφέρει ασφάλεια και ετοιμότητα σε μια εποχή παγκόσμιου κινδύνου.
Με αυτόν τον τρόπο, έκλεισε ο κύκλος των δύο κορυφαίων μορφών της νεότερης Ελλάδας:
- Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι: Η συνεργασία Βενιζέλου-Μεταξά οδήγησε στις λαμπρές ελληνικές νίκες.
- Ο Εθνικός Διχασμός: Οι προσωπικές φιλοδοξίες και οι διαφορετικές αντιλήψεις διέσπασαν την εθνική ενότητα.
- Το Έπος του '40: Η πολιτική ωριμότητα του Βενιζέλου και η στρατιωτική προετοιμασία του Μεταξά οδήγησαν τελικά στην ένωση του έθνους ενάντια στον εξωτερικό κίνδυνο.
Η Ελλάδα εισήλθε στην πιο δύσκολη δεκαετία της ιστορίας της με σοβαρά εφόδια, δημιουργώντας το Έπος του '40, το οποίο αποτελεί το ενδοξότερο κεφάλαιο της νεοελληνικής μας ιστορίας.