Ενώ οι Ρωμαίοι είχαν αναπτύξει εκτεταμένα δημόσια λουτρά στις κατακτημένες περιοχές, η κατάσταση της υγιεινής στη Δυτική Ευρώπη γνώρισε μια δραματική πτώση κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Η αιτία; Ο φόβος και η άγνοια.
Την περίοδο της Μαύρης Πανούκλας, τα δημόσια λουτρά σχεδόν εξαφανίστηκαν. Οι άνθρωποι της εποχής ήταν πεπεισμένοι ότι το ζεστό νερό «άνοιγε τους πόρους του δέρματος», επιτρέποντας έτσι στους παθογόνους μικροοργανισμούς και τη μόλυνση να εισέλθουν ευκολότερα στον οργανισμό. Έτσι, η βρωμιά, αντί να θεωρείται απειλή, μετατράπηκε σε ένα είδος «ασπίδας» ενάντια στις ασθένειες.
Βασιλικές απαγορεύσεις και ελάχιστα μπάνια: Τα παράδοξα της εποχής
Η αποφυγή του μπάνιου δεν περιοριζόταν στις κατώτερες τάξεις. Εμβληματικές μορφές της ανώτερης τάξης και βασιλείς σπάνια έκαναν μπάνιο, με μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
- Λουδοβίκος ΙΓ΄ (Γαλλία): Λεγόταν ότι πλενόταν μόλις μία φορά κάθε πέντε χρόνια.
- Λουδοβίκος ΙΔ΄ (Γαλλία): Έκανε μπάνιο μόλις δύο φορές σε όλη του τη ζωή, χαρακτηρίζοντας την εμπειρία ως «ζοφερή».
- Ερρίκος Ε΄ (Αγγλία): Προχώρησε σε απαγόρευση των δημόσιων λουτρών στο Λονδίνο με βασιλικό διάταγμα!
Για να «καθαρίσουν» τα μαλλιά τους από τη βρωμιά, χρησιμοποιούσαν πούδρα (οι πλούσιοι) ή πριονίδι (οι φτωχοί). Μόλις το υλικό στερεοποιούνταν, το απομάκρυναν με το χτένισμα.
Η σχέση της Εκκλησίας και τα «αμαρτωλά» δημόσια λουτρά
Ένας επιπλέον παράγοντας που συνέβαλε στην αποφυγή του καθαρισμού ήταν η στάση της Εκκλησίας. Οι Χριστιανοί του Μεσαίωνα απέφευγαν την έντονη καθαριότητα, εν μέρει για να αποστασιοποιηθούν από την πρακτική των Ρωμαίων. Η Εκκλησία θεωρούσε τα δημόσια ομαδικά λουτρά ως εστία σεξουαλικών πράξεων και αμαρτίας, ενισχύοντας έτσι την αποδοκιμασία της σωματικής καθαριότητας.
Η επάνοδος της υγιεινής: Η πολυτέλεια της αριστοκρατίας
Προς τα τέλη του Μεσαίωνα, το μπάνιο άρχισε να επανέρχεται, αλλά αρχικά ως συνήθεια πολυτελείας για τις επιφανείς οικογένειες.
- Είδος πολυτελείας: Μια μπανιέρα θεωρούνταν είδος μεγάλης αξίας. Οι πλούσιοι διέθεταν φορητές μπανιέρες με υφασμάτινη επένδυση, ενώ οι αριστοκράτες είχαν ειδικά δωμάτια για το μπάνιο, παρόμοια με τα σημερινά.
- Βιβλία εθιμοτυπίας: Σταδιακά άρχισαν να δημοσιεύονται βιβλία εθιμοτυπίας που υποδείκνυαν πρακτικές υγιεινής, όπως το πλύσιμο του προσώπου και των άκρων καθημερινά, το καθάρισμα των νυχιών και το βούρτσισμα των δοντιών.
Το τελετουργικό του πλυσίματος χεριών
Για τους αριστοκράτες, το πλύσιμο των χεριών πριν από το γεύμα ήταν υποχρεωτικό, και μάλιστα ακολουθούσε ένα περίτεχνο τελετουργικό:
- Δύο μπολ τοποθετούνταν μπροστά στον ευγενή: ένα άδειο και ένα γεμάτο αρωματικό νερό.
- Ο αριστοκράτης έβαζε τα χέρια του στο άδειο μπολ.
- Ένας υπηρέτης έριχνε το αρωματικό νερό στα χέρια του.
- Ένας δεύτερος υπηρέτης τα στέγνωνε με καθαρή πετσέτα.
Όταν το μπάνιο έγινε οικογενειακή υπόθεση (και γιατί το νερό μαύριζε)
Για τις περισσότερες τάξεις, το μπάνιο ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία που απαιτούσε ζέσταμα νερού και πολλή προετοιμασία. Για να αποφύγουν την καθυστέρηση, οι οικογένειες χρησιμοποιούσαν συχνά το ίδιο νερό. Η σειρά ήταν:
- Οι άντρες του σπιτιού.
- Οι γυναίκες.
- Τα παιδιά.
Η κατάσταση της υγιεινής αποτυπωνόταν στο νερό: στο τέλος της διαδικασίας, ο πυθμένας της μπανιέρας ήταν αόρατος λόγω του σκούρου χρώματος του νερού.
Τελικά, η πλήρης λειτουργικότητα ενός οικογενειακού μπάνιου δεν υπήρχε σε κάθε σπίτι, ακόμη και μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ευχάριστες μυρωδιές και οι νέες συνήθειες, επηρεασμένες από τα τουρκικά λουτρά (ιδίως κατά τη Βικτωριανή Περίοδο), έφεραν σταδιακά τη Δυτική Ευρώπη στη σύγχρονη εποχή της υγιεινής.