Ο Πειραιάς δεν ήταν πάντα χερσόνησος. Σύμφωνα με μελέτες, μέχρι περίπου το 1550 π.Χ., χωριζόταν από την Αττική με μία εκτεταμένη λιμνοθάλασσα. Αυτή η γεωγραφική απομόνωση είναι και η πηγή της ονομασίας του: «Πειραιεύς» προέρχεται από τις λέξεις «πορθμεύς», «πέρασμα» ή «περαιώ», που σημαίνει «μεταφέρω απέναντι». Ο «πορθμεύς» ήταν ο βαρκάρης που μετέφερε τον κόσμο από τις ακτές της Αττικής στην απέναντι πλευρά του Πειραιά. Η θαλάσσια λωρίδα ξεκινούσε από το Νέο Φάληρο, περνούσε από τα Καμίνια και κατέληγε περίπου στο σημερινό σταθμό του ΗΣΑΠ.
Η σταδιακή σύνδεση του Πειραιά με την Αττική έγινε εξαιτίας των προσχώσεων που μετέφεραν τα ποτάμια Κηφισός και Ιλισσός. Η λωρίδα θάλασσας μετατράπηκε αρχικά σε έλος και αργότερα σε «πηλώδη» περιοχή, δηλαδή έναν λασπότοπο που διατηρεί την ίδια ονομασία μέχρι και σήμερα: Αλίπεδο.
Ο Θεμιστοκλής και η γέννηση της ναυτικής δύναμης
Η πραγματική ανάπτυξη του Πειραιά συνδέθηκε άρρηκτα με τον μεγάλο Αθηναίο πολιτικό, Θεμιστοκλή. Ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι η δύναμη της Αθήνας δεν βρισκόταν στη στεριά, αλλά στη θάλασσα. Μέχρι τότε, η Αθήνα ήταν μια αγροτική πόλη με επίνειο το Φάληρο, το οποίο λειτουργούσε κυρίως ως εμπορικό λιμάνι.
Το κομβικό σημείο ήρθε το 493 π.Χ., όταν ανακαλύφθηκε ασήμι στο υπέδαφος του Λαυρίου. Ο Θεμιστοκλής επέλεξε να χρησιμοποιήσει τον πλούτο αυτό για να μετατρέψει την Αθήνα στην ισχυρότερη ναυτική δύναμη της Μεσογείου. Το πέτυχε μεταφέροντας το επίνειο της πόλης στον Πειραιά, ο οποίος διέθετε τρία φυσικά λιμάνια (σήμερα γνωστά ως Κεντρικό Λιμάνι, Ζέα/Πασαλιμάνι και Μικρολίμανο), ικανά να υποστηρίξουν τόσο εμπορικό όσο και πολεμικό στόλο.
Τα Μακρά Τείχη και η Αμυντική Θωράκιση
Για να εξασφαλιστεί η κυριαρχία της Αθήνας, απαραίτητα κρίθηκαν τα αμυντικά έργα. Με εντολή του Θεμιστοκλή, ξεκίνησε η οχύρωση της Αθήνας και του Πειραιά με τα περίφημα «Μακρά Τείχη». Ο στόχος τους ήταν διπλός: να προστατεύσουν την πόλη από επιθέσεις και να εξασφαλίσουν τη δυνατότητα αδιάκοπης τροφοδότησης της Αθήνας μέσω του λιμανιού, ακόμη και σε περιόδους πολιορκίας.
Η κατασκευή των τειχών ξεκίνησε το 461 π.Χ. Στην πρώτη φάση, τα τείχη ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά, ακολουθώντας περίπου τη διαδρομή της σημερινής οδού Πειραιώς. Είχαν μήκος 7 χιλιομέτρων. Παρόλο που μέρος τους καταστράφηκε από τους Σπαρτιάτες κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, η ανοικοδόμηση ξεκίνησε ξανά το 391 π.Χ., με στόχο την οχύρωση ολόκληρης της Πειραϊκής χερσονήσου. Αυτά τα τείχη έμειναν γνωστά ως «Κονώνεια», από τον Αθηναίο στρατηγό Κόνωνα που ολοκλήρωσε το όραμα του Θεμιστοκλή.
Η Ιπποδάμεια Πολεοδομία: Η πρώτη «σχεδιασμένη» πόλη
Ο Πειραιάς υπήρξε πρωτοπόρος, καθώς εκεί εφαρμόστηκε για πρώτη φορά πολεοδομικό σχέδιο. Ο Ιππόδαμος της Μιλήτου, που θεωρείται ο πατέρας της Πολεοδομίας, χώρισε την πόλη με κάθετες και οριζόντιες ευθείες (οδούς) σε ίσα οικοδομικά τετράγωνα. Το σχέδιο προέβλεπε διαφορετικές ζώνες, με περιοχές αποκλειστικά για κατοικίες ή για εμπορικά καταστήματα, αποτρέποντας έτσι την ανάμειξη της καθημερινής κίνησης του λιμανιού με τις οικογένειες των κατοίκων. Το βασικό σχέδιο της πόλης βασίστηκε σε δύο κεντρικούς άξονες, οι οποίοι αντιστοιχούν στους σημερινούς δρόμους Ηρώων Πολυτεχνείου και Βασιλέως Γεωργίου.
Η τραγική «σύληση» από τον Σύλλα
Το τέλος της αρχαίας ακμής του Πειραιά επήλθε το 88 π.Χ. Η Αθήνα και ο Πειραιάς, αν και υπό ρωμαϊκή κυριαρχία, συμμάχησαν με τον βασιλιά του Πόντου, Μιθριδάτη, και επαναστάτησαν εναντίον των Ρωμαίων. Τη στάση ανέλαβε να καταπνίξει ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας.
Ο Σύλλας πολιόρκησε την Αθήνα και τον Πειραιά για δύο χρόνια. Οι Ρωμαίοι έκαναν συνεχείς εφόδους, κατέστρεψαν τα δάση της Αττικής για να κατασκευάσουν πολιορκητικούς κριούς και έσκαψαν κάτω από τα τείχη, όπου ακολούθησαν μάχες μέσα στις στοές. Η πολιορκία ήταν τόσο σκληρή που οι πολιορκούμενοι έφτασαν να βράζουν τα δερμάτινα σανδάλια τους για να φάνε. Η πολιορκία έληξε το 86 π.Χ. με την απόλυτη επικράτηση των Ρωμαίων. Με εντολή του Σύλλα, ο Πειραιάς ισοπεδώθηκε.
Το μένος του Ρωμαίου στρατηγού εναντίον του Πειραιά ήταν τόσο μεγάλο και οι καταστροφές τόσο εκτεταμένες, που λέγεται ότι από το όνομά του προήλθε η λέξη «σύληση». Ο Πειραιάς δεν κατάφερε ποτέ να επανέλθει μετά την καταστροφή, χάνοντας τα ίχνη του για αιώνες, μέχρι την αναγέννησή του το 1834, όταν η Αθήνα έγινε η πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.