Ο Πτολεμαίος ΣΤ' Φιλομήτωρ, ένας από τους πιο συναρπαστικούς Έλληνες βασιλιάδες της Ελληνιστικής Αιγύπτου, σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής. Ως μέλος της ισχυρής δυναστείας των Πτολεμαίων, που κυβέρνησε την Αίγυπτο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, συχνά θεωρείται ο τελευταίος φαραώ που διατήρησε την Αίγυπτο ως σημαντική δύναμη στον αρχαίο κόσμο.
Η πρώιμη βασιλεία και οι σκιές της διαδοχής
Ο Πτολεμαίος ΣΤ' ανέβηκε στον θρόνο σε ηλικία μόλις έξι ετών, το 180 π.Χ., μετά τον πρόωρο θάνατο του πατέρα του, Πτολεμαίου Ε'. Ενώ στο παρελθόν τέτοιες καταστάσεις οδηγούσαν σε πολιτική αναταραχή, αυτή τη φορά, η βασίλισσα Κλεοπάτρα Α', μητέρα του Πτολεμαίου, ανέλαβε τα ηνία. Παρά την καταγωγή της από τους μη αγαπητούς στην Αίγυπτο Σελευκίδες, η διακυβέρνησή της ήταν αξιοσημείωτα ήρεμη. Επιδίωξε καλές σχέσεις με την ανερχόμενη δύναμη της Ρώμης και απέφυγε την επιθετική πολιτική του συζύγου της προς τη Συρία. Δυστυχώς, η Κλεοπάτρα Α' έφυγε από τη ζωή πρόωρα το 176 π.Χ., αφήνοντας τον θρόνο και πάλι ακέφαλο.
Με τον Πτολεμαίο ΣΤ' μόλις 15 ετών, χρίστηκαν αντιβασιλείς δύο αυλικοί, ο Ευλαίος και ο Λεναίος. Φοβούμενοι την παρέμβαση των Ρωμαίων, επιτάχυναν την τελετή ενηλικίωσης του νεαρού βασιλιά. Το 172 π.Χ., σε ηλικία 16 ετών, ο Πτολεμαίος ΣΤ' παντρεύτηκε τη μικρότερη αδελφή του, Κλεοπάτρα Β'. Το βασιλικό ζεύγος λατρευόταν πλέον ως «Θεοί Φιλομήτορες», σε ένδειξη τιμής προς τη μητέρα τους που τους διαδέχθηκε στον θρόνο.
Ο συριακός πόλεμος και η ρωμαϊκή παρέμβαση
Το 173 π.Χ., κατά τη στέψη του Πτολεμαίου ΣΤ', η Ρώμη ανανέωσε τη φιλία της με την Αίγυπτο. Ωστόσο, οι σχέσεις της Αιγύπτου με τους Σελευκίδες παρέμεναν τεταμένες. Οι δύο αντιβασιλείς αποφάσισαν να επιτεθούν στη Συρία, δίνοντας έτσι το έναυσμα στον βασιλιά της, Αντίοχο Δ' Επιφανή (και θείο του Πτολεμαίου), να ξεκινήσει πρώτος τον πόλεμο, αιχμαλωτίζοντας μάλιστα τον ανιψιό του.
Ενώ ο Αντίοχος Δ' είχε εισβάλει στην Αίγυπτο και κρατούσε αιχμάλωτο τον Πτολεμαίο ΣΤ' στη Μέμφιδα, στην Αλεξάνδρεια ξέσπασε εξέγερση. Οι κάτοικοι, αγανακτισμένοι με τις λεηλασίες των Συριακών στρατευμάτων, καθαίρεσαν τους αντιβασιλείς και ανακήρυξαν νέους ηγέτες τη βασίλισσα Κλεοπάτρα Β' και τον αδελφό της, Πτολεμαίο Η'.
Η Αλεξάνδρεια οργάνωσε την άμυνά της και έστειλε Έλληνες πρέσβεις για διαπραγματεύσεις με τον Αντίοχο. Ο Αντίοχος, αποφεύγοντας τη μάχη, αποχώρησε το 169 π.Χ. Στο μεταξύ, ο Πτολεμαίος ΣΤ' βασίλευε στη Μέμφιδα, ενώ ο Πτολεμαίος Η' κυβερνούσε από την Αλεξάνδρεια.
Μεταξύ 169–168 π.Χ., τα δύο αδέλφια συμφιλιώθηκαν και αποφάσισαν να κυβερνήσουν μαζί με τη βοήθεια της αδελφής τους, Κλεοπάτρας Β'. Αυτό ανησύχησε τον Αντίοχο Δ', ο οποίος εισέβαλε ξανά στην Αίγυπτο, κατέλαβε την Κύπρο και έφτασε ανεμπόδιστος στην Αλεξάνδρεια. Ωστόσο, αυτή τη φορά, οι Ρωμαίοι, φρέσκοι από τη νίκη τους επί του βασιλιά της Μακεδονίας, παρενέβησαν δυναμικά. Υποχρέωσαν τον Αντίοχο να αποχωρήσει και να αποσύρει τον στόλο του από την Κύπρο, δείχνοντας την αυξανόμενη επιρροή τους στην περιοχή.
Το τέλος της κοινής βασιλείας και η επάνοδος
Για πέντε χρόνια (169–164 π.Χ.), η Αίγυπτος είχε δύο βασιλιάδες, τον Πτολεμαίο ΣΤ' και τον Πτολεμαίο Η', μαζί με την Κλεοπάτρα Β'. Παρότι βασίλευαν από κοινού, η αρμονία ήταν απούσα. Οι κύριες απειλές για τη δυναστεία ήταν η εχθρότητα των Αιγυπτίων προς τους Έλληνες, η επιρροή των αυλικών, και κυρίως η εσωτερική διαμάχη μεταξύ των αδελφών. Ο Πτολεμαίος ΣΤ' ήταν ήπιος και δίκαιος, ενώ ο αδελφός του φιλόδοξος και δημοφιλής. Η Ρώμη, επιδιώκοντας τον έλεγχο της περιοχής, ενίσχυε τη διχόνοια.
Μια επανάσταση υποκινούμενη από τον Αιγύπτιο Διόνυσο, εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση. Ο Πτολεμαίος ΣΤ' την κατέπνιξε, αλλά η ένταση παρέμεινε. Ο Διόνυσος εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Ο Πτολεμαίος ΣΤ' τελικά νίκησε τους επαναστάτες και σταθεροποίησε την εξουσία του. Ωστόσο, υπό την πίεση του αδελφού του, εγκατέλειψε την Αλεξάνδρεια στα τέλη του 164 π.Χ., τερματίζοντας την κοινή βασιλεία.
Αναζητώντας βοήθεια, ο Πτολεμαίος ΣΤ' ταξίδεψε στη Ρώμη. Έφτασε ντυμένος απλά και περπάτησε ως τη Σύγκλητο, επιδεικνύοντας ταπεινότητα για να κερδίσει τη συμπάθεια των Ρωμαίων. Αρνήθηκε τη βοήθεια του εξαδέλφου του, Δημήτριου, πρίγκιπα των Σελευκιδών. Η Ρώμη αποφάσισε να διαιρέσει το βασίλειο: ο Πτολεμαίος ΣΤ' θα έπαιρνε την Αίγυπτο και την Κύπρο, ενώ ο αδελφός του την Κυρηναϊκή (σημερινή Λιβύη).
Ο Πτολεμαίος ΣΤ' εγκαταστάθηκε προσωρινά στην Κύπρο, αλλά ο λαός της Αιγύπτου, αγανακτισμένος με τον Πτολεμαίο Η', ζήτησε την επιστροφή του. Τελικά, τον Ιούλιο–Αύγουστο του 163 π.Χ., ο Πτολεμαίος ΣΤ' Φιλομήτωρ έγινε ξανά ο μόνος βασιλιάς της Αιγύπτου. Για να συμφιλιωθεί με τον λαό, εξέδωσε ένα φιλολαϊκό διάταγμα που χάριζε τις ποινές για παλαιότερα εγκλήματα.
Η διαμάχη για την Κύπρο και η έκπληξη της συμφιλίωσης
Ο Πτολεμαίος ΣΤ' Φιλομήτωρ προσπαθούσε επί χρόνια να προστατεύσει το βασίλειό του από τις συνεχείς διεκδικήσεις του αδελφού του, ο οποίος ζητούσε την Κύπρο και την Κυρηναϊκή. Η Ρώμη, αρχικά, είχε προτείνει μια συμφωνία ειρήνης, αλλά αργότερα άλλαξε στάση και υποστήριξε τον αδελφό του.
Ο αδελφός του Πτολεμαίου ταξίδεψε δύο φορές στη Ρώμη, προσπαθώντας να αποκτήσει την Κύπρο με τη βοήθεια της Συγκλήτου. Η Ρώμη, αρχικά, δεν επιθυμούσε στρατιωτική επέμβαση, πιστεύοντας ότι ο Φιλομήτωρ θα δεχόταν. Όμως εκείνος αρνήθηκε ευγενικά. Όταν ο αδελφός του επιχείρησε να καταλάβει την Κύπρο με τις δικές του δυνάμεις, τελικά αποκλείστηκε στη Λάπηθο και παραδόθηκε.
Εκεί συνέβη η μεγάλη ανατροπή: Ο Φιλομήτωρ δεν τον τιμώρησε. Αντίθετα, τον συγχώρεσε, του επέστρεψε την Κυρηναϊκή για να τη διοικήσει ειρηνικά και του υποσχέθηκε ετήσια αποστολή σιτηρών. Επιπλέον, τον αρραβώνιασε με μία από τις κόρες του, την Κλεοπάτρα Θεά. Από εκείνη τη στιγμή, κάθε σύγκρουση μεταξύ τους σταμάτησε. Ο αδελφός του δεν διεκδίκησε ποτέ ξανά την Κύπρο και η Ρώμη έπαψε να τον υποστηρίζει. Αυτή η πράξη μεγαλοψυχίας του Πτολεμαίου ΣΤ' Φιλομήτορα σφράγισε την ιστορία του ως ενός από τους πιο αξιοσημείωτους ηγέτες της ελληνιστικής περιόδου.