Στις 4 Αυγούστου 1936, η Ελλάδα ξύπνησε σε μια νέα πραγματικότητα. Ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, με την πλήρη στήριξη του Βασιλιά Γεωργίου Β', ανέστειλε βασικά άρθρα του Συντάγματος, διαλύοντας ουσιαστικά τη δημοκρατία και επιβάλλοντας ένα αυταρχικό καθεστώς που θα έμενε στην ιστορία.
Πώς έφτασε όμως η χώρα σε αυτό το σημείο; Δεν ήταν μια απόφαση της στιγμής, αλλά το αποκορύφωμα μιας περιόδου έντονης πολιτικής αστάθειας, κοινωνικών αναταραχών και ενός πρωτοφανούς πολιτικού αδιεξόδου. Ας ξετυλίξουμε το κουβάρι των γεγονότων που οδήγησαν στην επιβολή της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.
Ο δρόμος προς τη Δικτατορία: Το τέλος του Κοινοβουλευτισμού
Όλα ξεκίνησαν με τις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936. Το εκλογικό σύστημα της απλής αναλογικής δεν έδωσε σε κανέναν την αυτοδυναμία, δημιουργώντας ένα εύθραυστο πολιτικό τοπίο:
Αντιβενιζελική παράταξη (με ηγέτη το Λαϊκό Κόμμα): 143 έδρες.
Βενιζελική παράταξη (με ηγέτη το Κόμμα των Φιλελευθέρων): 142 έδρες.
Ο ρυθμιστής των εξελίξεων ήταν το «Παλλαϊκό Μέτωπο», ένας συνασπισμός με επικεφαλής το ΚΚΕ, που κατείχε 15 πολύτιμες έδρες. Το μικρό κόμμα του Ιωάννη Μεταξά είχε λάβει μόλις 7 έδρες.
Η αδυναμία των δύο μεγάλων παρατάξεων να συνεργαστούν οδήγησε τους Φιλελεύθερους σε μια μυστική συμφωνία με το Παλλαϊκό Μέτωπο (γνωστή ως σύμφωνο Σοφούλη - Σκλάβαινα). Η αποκάλυψή της προκάλεσε σεισμό, με τον στρατό να δηλώνει στον Βασιλιά ότι δεν θα ανεχόταν την εμπλοκή των κομμουνιστών στη διακυβέρνηση.
Ένα κενό εξουσίας
Μέσα σε αυτό το τεταμένο κλίμα, μια σειρά από απανωτούς θανάτους άφησε την πολιτική σκηνή ακέφαλη:
Γεώργιος Κονδύλης (31 Ιανουαρίου 1936)
Ελευθέριος Βενιζέλος (18 Μαρτίου 1936)
Κωνσταντίνος Δεμερτζής (Πρωθυπουργός, 13 Απριλίου 1936)
Παναγής Τσαλδάρης (Αρχηγός Λαϊκού Κόμματος, 17 Μαΐου 1936)
Ο Βασιλιάς, εκμεταλλευόμενος το κενό, διόρισε πρωθυπουργό τον Μεταξά, έναν πολιτικό γνωστό για τις αντικοινοβουλευτικές του πεποιθήσεις. Παραδόξως, η Βουλή του έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης και στη συνέχεια ανέστειλε τις εργασίες της για τέσσερις μήνες, δίνοντας στον Μεταξά απόλυτη ελευθερία να κυβερνά με διατάγματα.
Η επιβολή του Καθεστώτος της 4ης Αυγούστου
Οι λαϊκές αντιδράσεις, με αποκορύφωμα τις αιματηρές συγκρούσεις στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1936 (12 νεκροί), έδωσαν στον Μεταξά την αφορμή που αναζητούσε. Με πρόσχημα την αντιμετώπιση του «κομμουνιστικού κινδύνου» και μιας επερχόμενης πανελλαδικής απεργίας, το πρωί της 4ης Αυγούστου συγκάλεσε Υπουργικό Συμβούλιο.
Το αποτέλεσμα; Δύο διατάγματα που ανέστειλαν τις ατομικές ελευθερίες και κήρυξαν τη δικτατορία, υπογράφτηκαν αμέσως από τον Βασιλιά Γεώργιο Β'. Τα κόμματα διαλύθηκαν, οι εφημερίδες έκλεισαν και οι πρώτες συλλήψεις πολιτικών αντιπάλων (Σβώλος, Γληνός, Σοφιανόπουλος κ.ά.) ήταν γεγονός. Ο πολιτικός κόσμος, πλήρως αιφνιδιασμένος, αντέδρασε χλιαρά και αναποτελεσματικά. Το καθεστώς είχε επιβληθεί.
Το πρόσωπο της Δικτατορίας: Καταστολή, κοινωνική πολιτική και νεολαία
Το καθεστώς του Μεταξά είχε πολλά πρόσωπα.
✊ Σκληρή καταστολή: Υπό την καθοδήγηση του Υπουργού Ασφαλείας, Κωνσταντίνου Μανιαδάκη, εξαπολύθηκε ένα άγριο κυνηγητό εναντίον κάθε αντιφρονούντα. Οι φυλακές και τα νησιά του Αιγαίου γέμισαν εξόριστους, ενώ οι κομμουνιστές υπέστησαν φρικτά βασανιστήρια για να υπογράψουν «δηλώσεις μετανοίας».
🤝 Κοινωνικές παροχές: Ταυτόχρονα, η δικτατορία προσπάθησε να κερδίσει τη λαϊκή ανοχή με σημαντικά κοινωνικά μέτρα. Πολλά είχαν ήδη ψηφιστεί, αλλά το καθεστώς τα εφάρμοσε και τα εδραίωσε:
Θεσμοθέτηση του ΙΚΑ
Καθιέρωση του 8ώρου
Υποχρεωτικές συλλογικές συμβάσεις εργασίας
Κατώτατα όρια ημερομισθίου
👦 Η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ): Όπως κάθε δικτάτορας, ο Μεταξάς επεδίωξε να ελέγξει τη νεολαία. Ίδρυσε την ΕΟΝ, καθιστώντας την ένταξη σχεδόν υποχρεωτική και διαλύοντας τους Προσκόπους. Στόχος του ήταν η δημιουργία του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού», μετά την Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο.
Ο Μεταξάς, ο πόλεμος και το ιστορικό «ΟΧΙ»
Παρά τις ιδεολογικές του συγγένειες με τη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία, ο Μεταξάς ακολούθησε μια ρεαλιστική εξωτερική πολιτική. Γνώριζε ότι τα συμφέροντα της Ελλάδας συνδέονταν με τη Βρετανία. 🇬🇧
Ο τορπιλισμός του πολεμικού πλοίου «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου 1940 ήταν το μήνυμα της Ιταλίας. Η απάντηση ήρθε τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, όταν ο Ιταλός πρέσβης επέδωσε τελεσίγραφο στον Μεταξά, απαιτώντας την παράδοση της χώρας.
Η απάντηση του δικτάτορα ήταν λιτή και καθόρισε την κληρονομιά του: «Λοιπόν, έχουμε πόλεμο». Αυτή η φράση, που αποκρυσταλλώθηκε στο θρυλικό «ΟΧΙ», ένωσε τον ελληνικό λαό και οδήγησε στο Έπος του '40.
Ο Ιωάννης Μεταξάς πέθανε ξαφνικά στις 29 Ιανουαρίου 1941, στο απόγειο της δόξας του, αφήνοντας πίσω του ένα προσωποπαγές καθεστώς που κατέρρευσε με την γερμανική εισβολή λίγους μήνες αργότερα.
Η κληρονομιά της 4ης Αυγούστου
Η δικτατορία του Μεταξά ήταν ένα αυταρχικό, αντικοινοβουλευτικό και αντιπλουτοκρατικό καθεστώς. Ωστόσο, διέφερε από τα αντίστοιχα σε Ιταλία και Γερμανία: δεν βασίστηκε σε ένα μαζικό κόμμα, ούτε είχε επεκτατικές βλέψεις.
Γιατί δεν υπήρξε σοβαρή αντίσταση; Ο λαός ήταν εξουθενωμένος από την πολυετή πολιτική αστάθεια και απογοητευμένος από τον παλιό πολιτικό κόσμο. Η έλλειψη μεγάλων ηγετών (Βενιζέλος, Τσαλδάρης) άφησε ένα κενό που ο Μεταξάς εκμεταλλεύτηκε πλήρως. Τελικά, η ιστορία τον θυμάται για μια παράδοξη δυαδικότητα: ο δικτάτορας που είπε «ΟΧΙ» στον φασισμό.