Καλοκαίρι του 1976. Μόλις δύο χρόνια μετά την τραγωδία της Κύπρου, η Ευρώπη παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα το Αιγαίο, όπου ο ελληνικός και ο τουρκικός στόλος βρίσκονται αντιμέτωποι. Αιτία, ένα τουρκικό ωκεανογραφικό σκάφος, το «Χόρα» (που μετονομάστηκε σε «Sismik»), το οποίο αμφισβητεί έμπρακτα την ελληνική κυριαρχία.
Η κρίση του Αυγούστου 1976 δεν ήταν απλώς ένα ακόμη διπλωματικό επεισόδιο. Ήταν η πρώτη μεγάλη ελληνοτουρκική κρίση μετά το 1974, η «μήτρα» όλων των μετέπειτα εντάσεων (1987, 1996, 2020) και η στιγμή που η περίφημη φράση «Βυθίσατε το Χόρα!» του Ανδρέα Παπανδρέου θα έμενε στην ιστορία, αποτυπώνοντας το τεταμένο κλίμα της εποχής.
Η σπίθα που άναψε τη φωτιά: Το «Χόρα» στο Αιγαίο
Όταν η τουρκική κυβέρνηση του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ έδωσε εντολή στο «Χόρα» να πραγματοποιήσει σεισμικές έρευνες σε περιοχές που η Αθήνα θεωρούσε ελληνική υφαλοκρηπίδα, δεν έκανε απλώς μια επιστημονική έρευνα. Έστελνε ένα σαφές πολιτικό μήνυμα: η Τουρκία διεκδικούσε ενεργά τον θαλάσσιο πλούτο του Αιγαίου, αδιαφορώντας για τις ελληνικές θέσεις.
Για την Αθήνα, η κίνηση αυτή ήταν μια ευθεία αμφισβήτηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων. Ο ελληνικός στόλος βγήκε στο Αιγαίο και η χώρα τέθηκε σε πολεμική ετοιμότητα.
Υφαλοκρηπίδα: Το «μήλον της Έριδος» στο Αιγαίο
Στην καρδιά της διαμάχης βρισκόταν – και παραμένει – το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας. Οι θέσεις των δύο χωρών ήταν διαμετρικά αντίθετες:
🇬🇷 Η Θέση της Ελλάδας: Βασισμένη στο Δίκαιο της Θάλασσας, η Αθήνα υποστήριζε ότι τα νησιά έχουν δικαίωμα σε υφαλοκρηπίδα, ακριβώς όπως και η ηπειρωτική χώρα. Η επίλυση της διαφοράς έπρεπε να γίνει στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
🇹🇷 Η Θέση της Τουρκίας: Η Άγκυρα ισχυριζόταν ότι το Αιγαίο είναι μια θάλασσα «ειδικών περιστάσεων». Υποστήριζε ότι τα χιλιάδες ελληνικά νησιά δεν μπορούν να «εγκλωβίσουν» την Τουρκία και να την αποκλείσουν από τον πλούτο του Αιγαίου. Απέρριπτε τη Χάγη και ζητούσε πολιτικές διαπραγματεύσεις για να «μοιραστεί» το Αιγαίο με μια μέση γραμμή, αγνοώντας τα νησιά.
Το δίλημμα του Καραμανλή: Ψυχραιμία ή πόλεμος;
Για την κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, η κατάσταση ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Μια πολεμική εμπλοκή ήταν ανεπιθύμητη για πολλούς λόγους:
Κίνδυνος τετελεσμένων: Τα διάσπαρτα νησιά ήταν ευάλωτα σε τουρκικές ενέργειες.
Οικονομικήαποσταθεροποίηση: Ένας πόλεμος θα τίναζε στον αέρα την οικονομία.
Η Ευρωπαϊκή προοπτική: Η Ελλάδα είχε μόλις ξεκινήσει (Ιούλιος 1976) τις διαπραγματεύσεις για την ένταξη στην ΕΟΚ. Ένας πόλεμος θα «πάγωνε» το ευρωπαϊκό όνειρο.
Την ίδια στιγμή, η πίεση στο εσωτερικό ήταν ασφυκτική. Ο Ανδρέας Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ κατηγορούσαν την κυβέρνηση για ενδοτικότητα, με την περίφημη προτροπή «Βυθίσατε το Χόρα!» να εκφράζει ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης που ζητούσε δυναμική απάντηση.
Το ασταθές παιχνίδι του Ντεμιρέλ στην Άγκυρα
Η τουρκική αδιαλλαξία δεν ήταν τυχαία. Ο πρωθυπουργός Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ ηγείτο μιας εύθραυστης κυβέρνησης συνασπισμού με το ισλαμιστικό κόμμα του Ερμπακάν και το ακροδεξιό κόμμα του Τουρκές. Οι ακραίοι εταίροι του τον πίεζαν για μια σκληρή στάση, ενώ ο ηγέτης της αντιπολίτευσης, Μπουλέντ Ετσεβίτ (ο πρωθυπουργός της εισβολής στην Κύπρο), εμφανιζόταν ακόμα πιο αδιάλλακτος, κεφαλαιοποιώντας τον εθνικισμό.
Από την πολεμική κραυγή στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων
Με την κρίση στο αποκορύφωμά της, η κυβέρνηση Καραμανλή επέλεξε τον δρόμο της διπλωματίας. Η Αθήνα προσέφυγε ταυτόχρονα στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και (μονομερώς) στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
Αν και φαινομενικά αντιφατικές κινήσεις, η στρατηγική απέδωσε. Το Συμβούλιο Ασφαλείας με την Απόφαση 395 κάλεσε τις δύο χώρες σε διάλογο, αλλά ταυτόχρονα αναγνώρισε και την επιλογή της δικαστικής επίλυσης, δικαιώνοντας εν μέρει την ελληνική θέση.
Η κρίση εκτονώθηκε τελικά με το Πρακτικό της Βέρνης (Νοέμβριος 1976), όπου Ελλάδα και Τουρκία δεσμεύτηκαν να απέχουν από ενέργειες που θα μπορούσαν να βλάψουν τις διαπραγματεύσεις.
Μια κρίση που επαναλαμβάνεται
Αν και ο διάλογος που ξεκίνησε τότε δεν οδήγησε σε λύση, επέτρεψε την αποκλιμάκωση και έδωσε στην Ελλάδα τον πολύτιμο χρόνο να ενταχθεί στην ΕΟΚ και να επανενταχθεί στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ.
Η κρίση του «Χόρα» το 1976, όμως, δεν ήταν το τέλος. Ήταν η αρχή. Έθεσε το πλαίσιο και τις μεθόδους για τις κρίσεις που θα ακολουθούσαν, υπενθυμίζοντας μέχρι και σήμερα τις λεπτές ισορροπίες και τις θεμελιώδεις διαφωνίες που καθορίζουν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις στο Αιγαίο.