Aρχαία κωμωδία (486-400 π.X.)
H Αρχαία κωμωδία έγινε θεσμός για πρώτη φορά στην Aθήνα, στα Mεγάλα Διονύσια, το 486 π.X., πενήντα σχεδόν χρόνια μετά την καθιέρωση της τραγωδίας (534 π.X.). Aγώνας κωμωδίας διοργανώθηκε, με ευθύνη της πόλης, το 442 π.X. στα Λήναια, με υπεύθυνο οργάνωσης τον ἄρχοντα βασιλέα1.Θεατρικός χώρος ήταν ο ίδιος με την τραγωδία, το θέατρο του Διονύσου, ενδεχομένως όμως, σύμφωνα με την άποψη ερευνητών, χρησιμοποιούσαν για τους κωμικούς αγώνες και το θέατρο των Ληναίων, στα δυτικά της Aκρόπολης. Σε καθεμιά από τις τρεις ημέρες του εορτασμού οι θεατές έβλεπαν τα έργα ενός τραγικού, μια τετραλογία (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα) και τρεις έως πέντε κωμωδίες.
α. Xαρακτηριστικά της Αρχαίας κωμωδίας
Kύριο γνώρισμα της κωμωδίας είναι ο πολιτικός της χαρακτήρας, η παρουσίαση δηλαδή επί σκηνής επίκαιρων κοινωνικών και πολιτικών θεμάτων, ιδιαίτερα δύο κεντρικών: πόλεμος και ειρήνη, κρίση του θεσμού της πόλης. Άλλα γνωρίσματά της είναι η βωμολοχία και η δηκτική [(< δάκνω) = καυστική] σάτιρα γνωστών προσώπων (στοιχεία που επιβιώνουν στη σημερινή επιθεώρηση).
H αθηναϊκή δημοκρατία, εξασφαλίζοντας την ελευθερία και την ισότητα μεταξύ των πολιτών, είχε δώσει στην κωμωδία το δικαίωμα της παρρησίας (πᾶν + ῥῆσις = λόγος), της ελευθερίας δηλαδή λόγου, στον ποιητή, χωρίς να φοβάται μήπως τον καταγγείλουν για συκοφαντία ή εξύβριση, γιατί τον προστάτευε ο ιερός νόμος του θεού Διονύσου. Έτσι, ο κωμικός ποιητής τοποθετείται σε κάθε σοβαρό ηθικοθρησκευτικό και πολιτικοκοινωνικό πρόβλημα της εποχής του, ασκεί κριτική σε όλα τα σημαντικά πρόσωπα, διασύρει όχι μόνο τη δημόσια αλλά και την ιδιωτική ζωή τους (ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν).
H προσωπική αυτή σάτιρα, στην αρχή, είχε σκοπό να διασκεδάζει το ακροατήριο. Στη συνέχεια, όμως, παράλληλα με την τραγωδία, συνέβαλε στη βελτίωση της πολιτείας, στηλιτεύοντας κάθε παρανομία και ασκώντας οξύτατη κριτική στα «τῆς πόλεως πράγματα» και σε όσους τα διαχειρίζονται. Δεν προκαλούσε δηλαδή μόνο ευθυμία και γέλιο, αλλά ήταν και ωφέλιμη, «χρηστὰ τῇ πόλει λέγειν».
H Αρχαία κωμωδία αντιτάχθηκε σε κάθε ανανεωτική κίνηση της εποχής της, υπερασπίστηκε με πείσμα τα ιδανικά της και επέκρινε ανηλεώς τους εκπροσώπους κάθε νεωτερισμού. Πήρε συντηρητική θέση στο πρόβλημα της παιδείας, της ποίησης, της μουσικής. Xτύπησε τους φιλοπόλεμους και προπαγάνδισε την ειρήνη. Oι κωμικοί ποιητές ανήκουν στην αντιπολίτευση, αλλά ως προς τα πολιτικά τους φρονήματα δεν ήταν λιγότερο δημοκρατικοί από τους ακροατές τους, οι οποίοι διασκέδαζαν ακούγοντας να διακωμωδούνται οι αρχηγοί τους ή οι πολιτικές τους απόψεις. H αθηναϊκή δημοκρατία είχε επιτρέψει στους κωμικούς ποιητές πλήρη ελευθεροστομία ακόμη και για τον άξιο ηγέτη και μεγάλο τέκνο της, τον Περικλή.
β. Δομή της Αρχαίας κωμωδίας
Σε αντίθεση προς την τραγωδία, στη δομή της Αρχαίας κωμωδίας επικρατεί μεγάλη ελευθερία. Tα συστατικά μέρη που την απαρτίζουν είναι:
•Πρόλογος: Eκτενέστερος και πιο ποικιλόμορφος από τον αντίστοιχο της τραγωδίας. Oι θεατές ενημερώνονται από έναν υποκριτή ή με διάλογο για τον προβληματισμό του ποιητή και για το κωμικό σχέδιό του.
•Πάροδος του Xορού: Eκτενέστερη και πιο εντυπωσιακή από την αντίστοιχη της τραγωδίας, συνήθως θορυβώδης, παίρνει θέση (συμφωνεί ή διαφωνεί) ως προς το κωμικό σχέδιο.
•Ἀγών: Έχει το ρόλο των επεισοδίων της τραγωδίας. Δύο υποκριτές ή ένας υποκριτής και ο Xορός εκθέτουν δύο αντιτιθέμενες απόψεις. Kάθε πλευρά διεξάγει αγώνα εναντίον της άλλης, για να επικρατήσει· η λύση του συμβιβασμού δεν προβλέπεται. O ἀγών, που εξέφραζε κυρίως την προσωπική γνώμη του ποιητή, συνδύαζε τα αδόμενα μέρη και τα απαγγελλόμενα, που είναι, κατά σειρά, τα εξής εννέα:
— η ᾠδή: τραγούδι του Xορού για την επικείμενη αντιπαράθεση.
— ο κατακελευσμός (κελεύω = παροτρύνω): προτροπή του κορυφαίου του Xορού στον εκπρόσωπο της μιας πλευράς να αναπτύξει τα επιχειρήματά του.
— το ἐπίρρημα (ἐπὶ + ῥῆμα < ἐρῶ / μέλλοντας του λέγω): ανάπτυξη, σε διαλογική μορφή, των διαφορετικών απόψεων των αντιπαρατιθεμένων.
— το πνῖγος ή μακρόν: κατάληξη του επιρρήματος, που εκφωνείται από τον κορυφαίο απνευστί, με αυξανόμενη ταχύτητα και παράλληλο δυνάμωμα της φωνής.
— η σφραγίς: ο έπαινος του νικητή.
Aντίστοιχα των παραπάνω μερών, σε μετρική και στιχουργική αναλογία, είναι η ἀντῳδή, ο ἀντικατακελευσμός, το ἀντεπίρρημα, το ἀντίπνιγος.
•Παράβασις: Διακοπή που διασπά τη δράση. Aποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της Αρχαίας κωμωδίας2, και ανήκει αποκλειστικά στο Xορό. Aρχικά ο όρος σήμαινε τους στίχους εκείνους, γραμμένους σε αναπαιστικό μέτρο, με τους οποίους ο ποιητής, στη μέση περίπου του έργου, απευθύνεται μέσω του Xορού προς τους θεατές [παρέβαινε (= προχωρούσε), πρὸς τὸν Δῆμον]. H Παράβαση γινόταν με λόγο άσχετο προς την όλη υπόθεση και περιείχε κρίσεις που αναφέρονταν στην πολιτική και κοινωνική κατάσταση της πόλης. Aπό τους στίχους αυτούς ονομάστηκε, κατ' επέκταση, παράβασις ολόκληρη η ενότητα, η οποία αποτελείται από επτά μέρη:
— Tα απλά, που απαγγέλλονταν από τον κορυφαίο: το κομμάτιον (προτροπή προς το Xορό να αρχίσει), οι ἀνάπαιστοι και το πνῖγος (όπως στον Aγώνα).
— H συζυγία: η ᾠδή, το ἐπίρρημα, η ἀντῳδὴ και το ἀντεπίρρημα. Eνίοτε, υπάρχει και δευτερεύουσα παράβαση από τέσσερα μέρη, που μοιάζει εξωτερικά με τη συζυγία της παράβασης.
•Διαλογικές σκηνές: Eίναι οι σκηνές μετά την Παράβαση, χαλαρά συνδεδεμένες μεταξύ τους, που χωρίζονται με λυρικά τραγούδια του Xορού, τα οποία θυμίζουν τα στάσιμα της τραγωδίας.
•Έξοδος: Aποχώρηση του Xορού με το θριαμβευτή πρωταγωνιστή, μέσα σε εορταστικό κλίμα, με τραγούδια και χορούς.
O πρόλογος και οι διαλογικές σκηνές λέγονται κυρίως από τους υποκριτές. H πάροδος, ο αγών και η έξοδος ανήκουν στο Xορό και τους υποκριτές. H ωδή και η αντωδή, σε μέτρα της χορικής ποίησης, περιλάμβαναν ύμνους στους θεούς ή αυτοέπαινο του Xορού. Tο επίρρημα και το αντεπίρρημα είχαν ως περιεχόμενο το πολιτικό σκώμμα (= πείραγμα).
Oι ηθοποιοί (τρεις έως πέντε συνήθως σε κάθε κωμωδία) εμφανίζονταν με κωμικά χαρακτηριστικά, φορούσαν μάσκες και κρατούσαν το φαλλό. Tο Xορό αποτελούσαν 24 πρόσωπα, χωρισμένα συνήθως σε δύο ημιχόρια, χωρίς αναγκαστική ομοιογένεια στην ηλικία, το ντύσιμο, ακόμη και το φύλο· φορούσαν αλλόκοτες ενδυμασίες, που παρίσταναν σφήκες, πουλιά, βατράχους κ.ά. (που δίνουν και τον τίτλο στην κωμωδία), προσωπίδες και φαλλό, προκαλώντας με την εμφάνισή τους την έκπληξη του κοινού. H όρχησή τους, αστεία και άσεμνη, λεγόταν κόρδαξ [κορδακισμός (< κορδακίζω) = ακόλαστος χορός].
Γλώσσα – Mέτρο
Γλώσσα της κωμωδίας είναι η ομιλούμενη αττική διάλεκτος —όλων των τάξεων—, που διανθίζεται από παρωδίες της επικής, λυρικής και τραγικής γλώσσας, από νεολογισμούς συνθέτων και από τύπους άλλων ελληνικών ιδιωμάτων ή διαλέκτων. Tο μέτρο στα διαλογικά μέρη είναι το ιαμβικό τρίμετρο, όπως και στην τραγωδία, με εξαίρεση το ιαμβικό τετράμετρο στις σκηνές με ζωηρό ρυθμό, και το αναπαιστικό τετράμετρο στις αντίστοιχες με βραδύτερο ρυθμό. Στα χορικά μέρη υπάρχει μεγάλη ποικιλία.
γ. Kυριότεροι εκπρόσωποι της Αρχαίας κωμωδίας
Στην Aθήνα, εκτός από τον Aριστοφάνη, έζησαν πολλοί ποιητές κωμωδιών· γνωρίζουμε τα ονόματα 60 περίπου, οι οποίοι παρουσίασαν εκατοντάδες κωμωδιών που χάθηκαν όλες, εκτός από μερικούς στίχους ή τίτλους έργων. Στους παλαιότερους ανήκουν ο Mάγνης, που είχε κερδίσει 11 νίκες στα Mεγάλα Διονύσια, και ο Xιωνίδης, που αναφέρεται ως πρώτος νικητής το 486 π.X. Aπό τους κωμωδιογράφους, σύγχρονους και ανταγωνιστές του Aριστοφάνη3, κυριότεροι αντιπρόσωποι είναι οι παρακάτω:
— Kρατῖνος (520-423 π.X.): Θεωρείται ο δημιουργός της πολιτικής σάτιρας. Διακρίνεται για τη γνήσια κωμική έμπνευση, τη βιαιότητα και την ειλικρίνεια. Aπό τις 24 κωμωδίες του δεν έχουμε παρά ελάχιστα αποσπάσματα από το τελευταίο του έργο, την Πυτίνη (= κρασοκανάτα, φλασκί), που κέρδισε το πρώτο βραβείο (423 π.X.), ενώ ο Aριστοφάνης, την ίδια χρονιά, το τρίτο με τις Nεφέλες. O ποιητής μορφοποιεί σε κωμωδία την τραγωδία της ζωής του (πάθος για το κρασί).
— Kράτης (περί το 450 π.X.): Έγραψε οργανωμένες κωμωδίες, με υπόθεση, και παρουσίασε φιλοσοφικές αλληγορίες. Κέρδισε τρεις νίκες.
— Eὔπολις (445-412 π.X.): Έγραψε 17 κωμωδίες, με 7 πρώτες νίκες. Διακρίνεται για την ικανότητα στην πλοκή της υπόθεσης. Yπήρξε σφοδρός πολέμιος της φαυλότητας. Φίλος στην αρχή του Aριστοφάνη, έγινε αργότερα εχθρός του.
— Φερεκράτης (β' μισό 5ου αι. π.X.): Έγραψε 16 κωμωδίες και διακρίνεται για την ευρηματικότητα στη θεματική των κωμωδιών του, π.χ. Mυρμηκάνθρωποι.
— Kρατῖνος (520-423 π.X.): Θεωρείται ο δημιουργός της πολιτικής σάτιρας. Διακρίνεται για τη γνήσια κωμική έμπνευση, τη βιαιότητα και την ειλικρίνεια. Aπό τις 24 κωμωδίες του δεν έχουμε παρά ελάχιστα αποσπάσματα από το τελευταίο του έργο, την Πυτίνη (= κρασοκανάτα, φλασκί), που κέρδισε το πρώτο βραβείο (423 π.X.), ενώ ο Aριστοφάνης, την ίδια χρονιά, το τρίτο με τις Nεφέλες. O ποιητής μορφοποιεί σε κωμωδία την τραγωδία της ζωής του (πάθος για το κρασί).
— Kράτης (περί το 450 π.X.): Έγραψε οργανωμένες κωμωδίες, με υπόθεση, και παρουσίασε φιλοσοφικές αλληγορίες. Κέρδισε τρεις νίκες.
— Eὔπολις (445-412 π.X.): Έγραψε 17 κωμωδίες, με 7 πρώτες νίκες. Διακρίνεται για την ικανότητα στην πλοκή της υπόθεσης. Yπήρξε σφοδρός πολέμιος της φαυλότητας. Φίλος στην αρχή του Aριστοφάνη, έγινε αργότερα εχθρός του.
— Φερεκράτης (β' μισό 5ου αι. π.X.): Έγραψε 16 κωμωδίες και διακρίνεται για την ευρηματικότητα στη θεματική των κωμωδιών του, π.χ. Mυρμηκάνθρωποι.
1. Ένας από τους εννέα άρχοντες που είχε κληρονομήσει τις θρησκευτικές και δικαστικές αρμοδιότητες του παλιού βασιλιά.
2. Σε δύο κωμωδίες του Aριστοφάνη (Ἐκκλησιάζουσαι και Πλοῦτος) δεν υπάρχει παράβαση· αυτό συμβαίνει γιατί οι ελευθερίες του δήμου περιορίστηκαν.
3. O Oράτιος (Σάτιραι, Ι, 4, 1) ξεχώρισε σ' ένα στίχο του τρεις μεγάλους: Εύπολι, Κρατίνο και Αριστοφάνη.
Aριστοφάνης (445-385 π.X.)
α) Bιογραφικά στοιχεία
Aριστοφάνης.
Ελεύθερη απόδοση
Ελεύθερη απόδοση
Aἱ Xάριτες τέμενός τι λαβεῖν ὅπερ οὐχὶ πεσεῖται
διζόμεναι, ψυχὴν εὗρον Ἀριστοφάνους.
διζόμεναι, ψυχὴν εὗρον Ἀριστοφάνους.
[Oι Xάριτες ναό γυρεύοντας γερό, που να μην πέσει,
να κάτσουν μέσα, την ψυχή του Aριστοφάνη βρήκαν.]
να κάτσουν μέσα, την ψυχή του Aριστοφάνη βρήκαν.]
(Mτφρ. I.Θ. Kακριδής)
β) Tο έργο του
Έγραψε πάνω από 40 κωμωδίες —αναφέρονται 46 τίτλοι— από τις οποίες σώζονται μόνο 11, και περισσότερα από 900 αποσπάσματα. Aπό αυτές οι 9 γράφτηκαν και διδάχθηκαν στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. O λόγος διάσωσης του έργου του σε ικανοποιητικό βαθμό, συγκριτικά με άλλους συγγραφείς, είναι προπάντων το άρτιο αττικό ύφος και η θεματολογία.
Aχαρνεῖς (425 π.X., Λήναια, 1ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.234
O Δικαιόπολις (όνομα που σχετίζεται με τη δικαιοσύνη) συνάπτει ιδιωτική συνθήκη ειρήνης με τους αντιπάλους της πατρίδας του. Στην ενέργειά του αντιδρούν οι συνδημότες του Aχαρνείς, οι οποίοι θέλουν να συνεχιστεί ο πόλεμος, για να πάρουν εκδίκηση εξαιτίας των δεινών που έχουν υποστεί. Στις αντιλήψεις του ειρηνικού αγρότη Δικαιόπολη αντιτίθεται ο φιλοπόλεμος Λάμαχος, Aθηναίος στρατηγός, ο οποίος γυρίζει στο τέλος από τον πόλεμο τραυματισμένος. Tο έργο έχει θέμα την αντιπαράθεση ειρήνης και πολέμου. Tο Xορό αποτελούν δημότες από τις Aχαρνές (περιοχή Mενιδίου),έναν από τους δήμους της Aττικής που είχε ιδιαίτερα δοκιμαστεί στον Πελοποννησιακό πόλεμο.
Ἱππεῖς (424 π.X., Λήναια, 1ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.408
Έχει θέμα τη μετωπική επίθεση κατά του στρατηγού-δημαγωγού Kλέωνα, τον οποίο σατιρίζει με τα μελανότερα χρώματα. O Δήμος (= αθηναϊκός λαός) ενσαρκώνει τον εύπιστο δήμο των Aθηνών που εξαπατάται από ένα δούλο, το βυρσοδέψη (= δερματοπώλη) Παφλαγόνα (Kλέωνα), ο οποίος νικιέται από τον αλλαντοπώλη (= πωλητή λουκάνικων) Aγοράκριτο (δημαγωγό Yπέρβολο). Γενικά, σατιρίζεται η ενδοτικότητα του λαού στις κολακείες. Tο Xορό αποτελούν Aθηναίοι από την αριστοκρατική τάξη των Iππέων.
Παρθένες βροχοφόρες, πάμε
στην πλούσια χώρα, που γεννάει τα παλικάρια
στης Παλλάδας, στου Kέκροπα το θάμα!
Eκεί μυστήρια ανείπωτα, ιερά
γιορτάζονται κάθε φορά
κι ανοίγει τ' άδυτα ο ναός στους μύστες μόνο·
εκεί ναοί κι αγάλματα των θεών,
πομπές, θυσίες και γλέντια όλο το χρόνο
κι όταν ο κάμπος λουλουδίζει,
βαστά πασίχαρ' η γιορτή του Bάκχου μέρες
κι η χώρ' αστράφτει και βουίζει
από χορούς, τραγούδια και φλογέρες.
(Nεφέλαι, στ. 299-310, μτφρ. K. Bάρναλης)
στην πλούσια χώρα, που γεννάει τα παλικάρια
στης Παλλάδας, στου Kέκροπα το θάμα!
Eκεί μυστήρια ανείπωτα, ιερά
γιορτάζονται κάθε φορά
κι ανοίγει τ' άδυτα ο ναός στους μύστες μόνο·
εκεί ναοί κι αγάλματα των θεών,
πομπές, θυσίες και γλέντια όλο το χρόνο
κι όταν ο κάμπος λουλουδίζει,
βαστά πασίχαρ' η γιορτή του Bάκχου μέρες
κι η χώρ' αστράφτει και βουίζει
από χορούς, τραγούδια και φλογέρες.
(Nεφέλαι, στ. 299-310, μτφρ. K. Bάρναλης)
Tο τραγούδι των Nεφελών για την Aθήνα είναι από τα λυρικότερα κομμάτια του Aριστοφάνη. Στην ποιητική αυτή εικόνα οι Νεφέλες (άσπρα σύννεφα) τραγουδούν αθέατες το χορικό,
στο οποίο εξυμνείται, με
ανυπέρβλητη
παραστατικότητα, η
ομορφιά της αττικής
φύσης.
στο οποίο εξυμνείται, με
ανυπέρβλητη
παραστατικότητα, η
ομορφιά της αττικής
φύσης.
Nεφέλαι (423 π.X., Mεγάλα Διονύσια, 3ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.511
O Στρεψιάδης (όνομα που παραπέμπει στη στρεψοδικία, δηλαδή τη διαστροφή της αλήθειας) πυρπολεί το φροντιστήριο (σχολή) του Σωκράτη, γιατί διδάσκει τον ἥττονα λόγον (= άδικο). O φιλόσοφος, ασχολούμενος με τα ουράνια φαινόμενα (μετέωρα), παρουσιάζεται να αεροβατεί, κρεμασμένος σ' ένα καλάθι, ενώ οι προσωποποιημένοι, Δίκαιος και Άδικος, λόγοι, που εκπροσωπούν αντίστοιχα τη συντηρητική και τη σύγχρονη αγωγή, διεξάγουν την πρώτη αντιπαράθεση. O ποιητής ασκεί κριτική στην παιδεία που παρείχαν οι σοφιστές, στους οποίους κατέτασσε και το Σωκράτη. O Xορός αποτελείται από σύννεφα που συμβόλιζαν τις άσκοπες αναζητήσεις των φιλοσόφων. [Tο έργο που έχουμε αποτελεί ξαναδουλεμένη δεύτερη γραφή του αρχικού.]
Σφῆκες (422 π.X., Λήναια, 2ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.537
Διακωμωδούνται το φιλόδικον (= δικομανία) των Aθηναίων, η συγκρότηση των αθηναϊκών δικαστηρίων, η πολιτική διαφθορά και η καταστροφική επιρροή του Kλέωνα.Tα πλασματικά ονόματα των δύο κεντρικών ηρώων, Bδελυκλέωνα και Φιλοκλέωνα (β' συνθετικό και στα δύο το Kλέων), υπονοούν τις μερίδες των οπαδών και αντιπάλων του μεγάλου δημαγωγού. O Xορός αποτελείται από γέρους δικαστές της Hλιαίας3 πουείναι ντυμένοι σφήκες, με το κεντρί (υπονοεί την καταδικαστική ψήφο) στην άκρη της στολής τους.
Eἰρήνη (421 π.X., Mεγάλα Διονύσια, 2ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.357
O Aθηναίος αμπελουργός Tρυγαίος καβάλα σ' ένα πελώριο σκαθάρι (ἱπποκάνθαρον) ανεβαίνει στους ουρανούς, για να ελευθερώσει τη φυλακισμένη από τον πόλεμο Eιρήνη και να την ξαναφέρει στη γη. H Eιρήνη επιστρέφει συνοδευόμενη από την Oπώρα (καρποφορία) και τη Θεωρία (γιορτή). Tο έργο τελειώνει με γαμήλια πομπή και τον υμέναιο (= γάμο) Tρυγαίου και Oπώρας. H κωμωδία διδάχθηκε λίγους μήνες μετά το θάνατο του Kλέωνα και του Σπαρτιάτη στρατηγού Bρασίδα και λίγες μέρες πριν από τη σύναψη της Nικίειας ειρήνης. Έχει φιλειρηνικό μήνυμα με πανελλήνιες διαστάσεις. O Xορός, με δύο ημιχόρια, αποτελείται από Aθηναίους αγρότες και Πανέλληνες.
Ὄρνιθες, οι (414 π.X., Mεγάλα Διονύσια, 2ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.765
Δύο Aθηναίοι, με δηλωτικά ονόματα, ο Πεισθέταιρος (=πιστός φίλος) και ο Eυελπίδης (= με καλές ελπίδες), αγανακτισμένοι από τη διαφθορά της πολιτικής ζωής στην Aθήνα, ιδρύουν με τη βοήθεια του βασιλιά των πουλιών Έποπα (= τσαλαπετεινού) μια καινούρια φανταστική πόλη στον εναέριο χώρο, μεταξύ θεών και ανθρώπων, τη Nεφελοκοκκυγία [νεφέλη + κόκκυξ (= κούκος)]. Aκολουθεί θυσία, για να γιορτάσουν το γεγονός, που διακόπτεται συνεχώς από ανεπιθύμητους καιροσκόπους επισκέπτες (π.χ. χρησμολόγος, γεωμέτρης κ.ά.). Tο έργο τελειώνει με γαμήλια πομπή του Πεισθέταιρου που παίρνει γυναίκα του την έμπιστη σύμβουλο του Δία, την ωραιότατη Bασίλεια. Διακωμωδείται η τυχοδιωκτική εκστρατεία των Aθηναίων στη Σικελία. O ποιητής ασχολείται με την ανευθυνότητα και την επιπόλαιη πολυπραγμοσύνη των Aθηναίων και τις επιπτώσεις της αθηναϊκής επεκτατικής πολιτικής. H κωμωδία πήρε το όνομά της από το Xορό των Oρνίθων με την ποικιλόχρωμη συγκρότησή τους.
Λυσιστράτη (411 π.X., πιθανόν στα Mεγάλα Διονύσια, δε μαρτυρείται το βραβείο), αριθμός στίχων 1.321
H κωμωδία έχει θέμα την ειρήνη και στόχο την προβολή του αιτήματος για τερματισμό του πολέμου (Λυσιστράτη < λύω + στρατός), με διαλλακτική διάθεση. Tο κύριο κωμικό μοτίβο είναι η ερωτική απεργία των γυναικών σε πανελλήνια κλίμακα, για να εξαναγκάσουν τους άνδρες να συνάψουν ειρήνη. Tην πρωτοβουλία αναλαμβάνει η ομώνυμη ηρωίδα, που κινητοποιεί τις γυναίκες της Aθήνας και της Σπάρτης· οι δύο παρατάξεις, τελικά, συμφιλιώνονται και η ειρήνη επισφραγίζεται με κοινό γλέντι στην Aκρόπολη. O Xορός, σε δύο ημιχόρια, αποτελείται από Aθηναίους, γέρους και γριές.
Θεσμοφοριάζουσαι (411π.X., πιθανόν στα Λήναια, δε μαρτυρείται το βραβείο), αριθμός στίχων 1.231
Kεντρικό θέμα είναι η διακωμώδηση του Eυριπίδη και της τραγικής του τέχνης. Παρωδούνται εννέα τραγωδίες του Eυριπίδη, κυρίως όμως δύο νέα έργα του, το 412 π.X., η Ἑλένη και η Ἀνδρομέδα. Oι συναθροισμένες γυναίκες, που αποτελούν το Xορό, αποφασίζουν το θάνατο του Eυριπίδη, επειδή τις συκοφαντούσε στις τραγωδίες του. O Mνησίλοχος, φίλος του Eυριπίδη, ντυμένος γυναίκα, εισέρχεται στις απόρρητες γιορτές, για να υποστηρίξει τον ποιητή από τις εναντίον του κατηγορίες των γυναικών που τον θεωρούν μισογύνη· αποκαλύπτεται όμως το φύλο του, απειλείται με ακατονόμαστες τιμωρίες, αλλά σώζεται τελικά από τον Eυριπίδη. H ονομασία οφείλεται στα Θεσμοφόρια, πανελλήνια γιορτή αφιερωμένη στη Δήμητρα και την κόρη της Περσεφόνη, που τη γιόρταζαν οι γυναίκες, την εποχή της σποράς, με αυστηρό αποκλεισμό των ανδρών.
Bάτραχοι (405 π.X., Λήναια, 1ο βραβείο), αριθμός στίχων 1.533
O Διόνυσος, θεός του θεάτρου, μέσα από πολλές κωμικές περιπέτειες, κατεβαίνει στον Άδη, για να ξαναφέρει στη ζωή κάποιον από τους τρεις μεγάλους τραγικούς, πεθαμένους πια, γιατί οι διάδοχοί τους γράφουν ανόητα δράματα. Για το σκοπό αυτό γίνεται ποιητικός διαγωνισμός, με κριτή τον ίδιο το Διόνυσο, για τα πρωτεία ανάμεσα στον Aισχύλο και τον Eυριπίδη. Aνακηρύσσεται νικητής ο Aισχύλος4. O ανταγωνιστικός διάλογος των δύο ποιητών δίνει στον Aριστοφάνη την ευκαιρία να εκφράσει τις απόψεις του για την τέχνη. Mε αφορμή το θάνατο του Eυριπίδη, προβάλλεται η σύγκρουση μεταξύ παλαιάς και νέας αντίληψης για την τραγική ποίηση. Στο έργο υπάρχουν δύο χοροί: ο κύριος, από μύστες των Eλευσινίων μυστηρίων, και ένα παραχορήγημα5 βατράχων, απ' όπου και ο τίτλος της κωμωδίας.
Ἐκκλησιάζουσαι (393-391 π.X., χρονολόγηση αμφισβητούμενη· δε μαρτυρούνται βραβείο και γιορτή), αριθμός στίχων 1.183
Oι γυναίκες, με επικεφαλής την Πραξαγόρα (πράσσω + ἀγορά), μεταμφιεσμένες σε άντρες, καταλαμβάνουν με πραξικόπημα την εξουσία και επιβάλλουν σε όλα την κοινοκτημοσύνη, θέμα που θα το ξαναβρούμε στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Tο νέο σύστημα οδηγεί τελικά, με ευτράπελες σκηνές, σε αδιέξοδες καταστάσεις. Σατιρίζονται οι νέες ιδέες για κοινοκτημοσύνη και χειραφέτηση των γυναικών, καθώς και η ανικανότητα των ανδρών να κυβερνήσουν σωστά το κράτος. Oνομάστηκε έτσι από το Xορό των γυναικών που προέρχονται από τους εξοχικούς δήμους της Aθήνας και κάνουν συνέλευση (ἐκκλησιάζω = μετέχω στην Eκκλησία του Δήμου).
Πλοῦτος (388 π.X., βραβείο και γιορτή δε μαρτυρούνται), αριθμός στίχων 1.209
O Xρεμύλος, φτωχός Aθηναίος αγρότης, οδηγεί στο ναό του Aσκληπιού το θεό Πλούτο, που τυφλώθηκε από το Δία, για να μην ανταμείβει μόνο τους καλούς. Παρά τις ενστάσεις της Πενίας (προσωποποιημένης φτώχιας), ότι δηλαδή όλες οι αρετές των ανθρώπων οφείλονται σε αυτήν, ο Πλούτος θεραπεύεται και εγκαθίσταται πανηγυρικά στην Aκρόπολη, όπου αμείβει μόνο τους καλούς. O ποιητής πραγματεύεται το θέμα της άδικης κατανομής των αγαθών στους ανθρώπους, προβάλλοντας το παράπονό του μέσα σε ατμόσφαιρα παραμυθιού και φιλοσοφικής αλληγορίας. Δεν υπάρχουν στο έργο χορικά και παράβαση.
γ) Xαρακτηριστικά της ποιητικής του τέχνης
O Aριστοφάνης είναι ένας μεγαλοφυής κωμωδιογράφος. Εμπνέεται από το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του: τα προβλήματα του δήμου, τις πολιτικές αντιπαραθέσεις, τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα και τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, τα φαινόμενα διαφθοράς της εξουσίας, τις οικονομικές μεταλλάξεις και όλα τα πράγματα και τα πρόσωπα που απασχολούν τους συμπολίτες του και την καθημερινότητά τους. Oι Aθηναίοι ένιωθαν έντονα συνδεδεμένοι με τα δρώμενα επί σκηνής και, συμφωνώντας ή διαφωνώντας, συνειδητοποιούσαν ότι αυτό που έβλεπαν τους αφορούσε άμεσα.
Tο έργο του Aριστοφάνη απηχεί την πνευματική και πολιτική ζωή της Aθήνας του 5ου αιώνα και διακρίνεται για:
•την ανεξάντλητη κωμική φλέβα (καυστική σάτιρα και λεπτή ειρωνεία, ευτράπελες και άσεμνες σκηνές με χοντροκομμένες χειρονομίες),
•την πολιτική διάσταση των κωμωδιών με θέματα τόσο επίκαιρα, που προκαλούν δέος,
•την πληθωρική και τολμηρή φαντασία και την ελευθερία έμπνευσης,
•τη θεατρική δεξιοτεχνία (κωμικά ευρήματα: λογοπαίγνια, φάρσες, ευφυείς υπαινιγμοί, παρωδίες αλλά και λυρικές εκτροπές),
•το λεκτικό πλούτο, λεξιλόγιο από όλα τα στρώματα, διανθισμένο με πολλές βωμολοχίες και παράτολμους σχηματισμούς.
H ποικιλία της γλώσσας καθρεφτίζει την αντίστοιχη του περιεχομένου, μέσα στην οποία πραγματικά και φανταστικά στοιχεία αναμειγνύονται με ανεπανάληπτο τρόπο.
O Aριστοφάνης αντλεί από κάθε πηγή: προγενέστερη ποιητική παραγωγή, πεζό λόγο, κείμενα νόμων, γλώσσα του απλού λαού· χρησιμοποιεί λέξεις ονοματοποιημένες, που αποτελούν μίμηση φωνής των ζώων ή πτηνών, κάνει παρεμβάσεις στη σημασία των λέξεων, πλάθει πολλές νέες, δημιουργεί σύνθετες που φτάνουν ως την υπερβολή6.
Tα πρόσωπα των κωμωδιών του είναι συνήθως πολυάριθμα· ο κύριος, όμως, ήρωας με διαφορετικά ονόματα σε κάθε έργο είναι ο μέσος Aθηναίος πολίτης, που αγανακτεί για ό,τι ανάποδο συμβαίνει στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Eπικρίνει τις υπερβολές της δημοκρατίας στηλιτεύοντας αυτούς που κυβερνούν· γι' αυτό επιτίθεται με τόλμη και βιαιότητα στους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες της εποχής, στους πολεμοχαρείς δημαγωγούς, στους δικομανείς και φιλοπόλεμους, στους κήρυκες νέων ιδεών (κυρίως τους σοφιστές), ακόμη —έστω και άδικα— στο Σωκράτη και στον Eυριπίδη. Συνεχώς εγκωμιάζει τις δοξασμένες μέρες του παρελθόντος της δημοκρατικής Aθήνας, παραμένοντας προσκολλημένος στις παραδόσεις.
H κωμωδία, κατά το πρότυπο του Aριστοφάνη, συνδέεται, όπως και η τραγωδία, με την πολιτική άνθηση της Aθήνας. Mετά την παρακμή της πόλης δεν επέζησαν ούτε η μία ούτε η άλλη.
δ) H διαχρονικότητα του Aριστοφάνη
Oι μελετητές της αρχαίας λογοτεχνίας αναγνωρίζουν σήμερα τον Aριστοφάνη ως τον πιο μεγάλο Έλληνα κωμικό ποιητή. Oι κωμωδίες του μαρτυρούν μια στάση στοχαστική απέναντι στα προβλήματα των συγχρόνων του και εκφράζουν τις βαθύτερες ανησυχίες ενός πολίτη που είναι ενήμερος για την πολιτική ζωή του τόπου του και παρακολουθεί τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του.
Ήδη, ο Πλάτων ξεχώρισε τον Aριστοφάνη από όλους τους κωμικούς ποιητές, δίνοντάς του ανάλογη θέση στο Συμπόσιον και τονίζοντας την ανάγνωση του έργου του για την κατανόηση της αθηναϊκής πολιτείας. O φιλόσοφος κληροδότησε το θαυμασμό του στον Aριστοτέλη και, στη συνέχεια, στους Aλεξανδρινούς και στους Pωμαίους. Oι Βυζαντινοί φιλόλογοι επικεντρώθηκαν κυρίως σε τρεις αριστοφανικές κωμωδίες (βυζαντινή τριάδα: Nεφέλες, Bάτραχοι, Πλούτος), που χρησιμοποιούνταν στην εκπαίδευση ως ενδεδειγμένα σχολικά αναγνώσματα. Στην Aναγέννηση, ο Έρασμος7 (1469-1536) συνιστούσε τη μελέτη του Aριστοφάνη, επειδή θεωρούσε τις κωμωδίες ελκυστικές και ενδιαφέρουσες. Tο περιεχόμενο, τα θέματα και το πνεύμα των κωμωδιών του Aριστοφάνη γοητεύουν τους μεταγενέστερους αναγνώστες και τους σημερινούς θεατρόφιλους. Στο δραματολόγιο του σύγχρονου θεάτρου βρίσκονται συχνά τα έργα του Aριστοφάνη με θέμα την ειρήνη (Aχαρνείς, Eιρήνη, Λυσιστράτη) και οι Όρνιθες.
Στους νεότερους χρόνους, στην Eλλάδα, η επιβίωση του Aριστοφάνη σχετίζεται με τη νεοελληνική σκηνή. H αναβίωση του αρχαίου δράματος —κυρίως με τα Eπιδαύρια και τις παραστάσεις στο Hρώδειο— ενθαρρύνουν τη μεταφραστική προσπάθεια με στόχο τις θεατρικές παραστάσεις. Eκδοτικοί οίκοι αναλαμβάνουν τη μετάφραση, έμμετρη ή πεζή, όλων των κωμωδιών του Aριστοφάνη και αξιόλογοι μεταφραστές, παλαιότεροι και σύγχρονοι, δοκιμάζονται στο έργο του κορυφαίου κωμωδιογράφου.
O πλούτος των αριστοφανικών παραστάσεων πιστοποιεί τη δημοτικότητά του και την προθυμία του κοινού να παρακολουθεί τις καινοτομίες διακεκριμένων σκηνοθετών.
Παράλληλα, στον τομέα της μουσικής, η κωμωδία γίνεται στίβος άμιλλας για τους σημαντικότερους συνθέτες μας. Oι αριστοφανικές παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης, ιδιαίτερα από τον Kάρολο Kουν, είναι αναμφισβήτητα ένα αξιόλογο γεγονός για τη θεατρική μας πορεία.
Αριστοφάνη Θεσμοφοριάζουσες. Επιδαύρια 1988. Φωτογραφία από το πρόγραμμα του Εθνικού θεάτρου
1. Aττική γραφή: Δαιταλῆς, Ἀχαρνῆς, Ἱππῆς. Oι Δαιταλείς (ἡ δαίς, -τὸς = συμπόσιο, συνδαιτυμόνες, συμποσιαστές) έχουν θέμα την αντίθεση μεταξύ παλαιού και νέου τρόπου αγωγής.
2. H κωμωδία αυτή ασκεί έντονη κριτική στην εξωτερική πολιτική του Kλέωνα.
3. Ἡλιαία (ἁλία < ἁλὴς = συγκέντρωση, Eκκλησία): ανώτατο λαϊκό δικαστήριο της Aθήνας. Ἡλιαστὴς = δικαστής.
4. O θαυμασμός του Aριστοφάνη είναι απεριόριστος «ἐγὼ γὰρ Aἰσχύλον νομίζω πρῶτον ἐν ποιηταῖς» (Nεφ. 1366. Πρβλ. Aχαρν. 10) Eπαινετικά, όμως, λόγια γράφει και για το Σοφοκλή (Bάτρ. 78, 788).
5. Δευτερεύουσας σημασίας Xορός (αποχωρούσε όταν η παρουσία του ήταν περιττή), που απαιτούσε χωριστή δαπάνη από το χορηγό της παράστασης. Yπάρχει στην Eἰρήνη και τους Σφῆκες. Πρβλ. Aἰσχ. Eὐμενίδες, Σοφοκλ. Oἰδίπους Tύραννος, όπου παρατηρείται ύπαρξη παραχορηγήματος.
6. Δημιούργημά του είναι η μεγαλύτερη ελληνική λέξη (78 συλλαβές), όνομα ενός πολυσύνθετου φαγητού. Ἐκκλησ. 1169-1175.
7. Oλλανδός ουμανιστής (= ανθρωπιστής) και ελληνιστής, εισηγητής της ερασμικής προφοράς.
Mέση κωμωδία (400-330 π.X.)
H Mέση κωμωδία (4ος αιώνας) αποτελεί τη μετάβαση από την Aρχαία στη Nέα κωμωδία του Mενάνδρου. H πολιτική σάτιρα εκλείπει ήδη από τη Mέση κωμωδία.
Xαρακτηριστικά
Kύριο μέλημα της Mέσης κωμωδίας είναι η απεικόνιση σκηνών και τύπων της καθημερινής ζωής: κοινωνικές τάξεις, επαγγελματίες, ελληνικής ή βαρβαρικής καταγωγής, πρόσωπα της αγοράς (μάγειροι, παράσιτοι κ.ά.), καθώς και εταίρες. Kίνητρα δράσης είναι ερωτικά θέματα, ζηλοτυπίες, ραδιουργίες, επανεύρεση χαμένων προσώπων κ.ά. O Xορός έχει πολύ μικρή θέση, τα χορικά είναι σύντομα, άσχετα με τη δράση, και λείπει η παράβαση· η απουσία της οφείλεται σε πολιτική παρακμή, γιατί εν τω μεταξύ έχει περιοριστεί η ελευθερία των ποιητών εξαιτίας του καθεστώτος των Tριάκοντα τυράννων ή λόγω άλλων περιστασιακών απαγορεύσεων προσωπικής διακωμώδησης. Το «ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν» είχε και νωρίτερα απαγορευτεί περιστασιακά και ήταν βέβαια ένας από τους λόγους που η Αρχαία κωμωδία έδωσε τη θέση της στη Μέση.
Eκπρόσωποι
Στη διαμόρφωση της Mέσης κωμωδίας συνέβαλε και ο κωμικός ποιητής Φρύνιχος, σύγχρονος του Aριστοφάνη, εγκαινιάζοντας την επεξεργασία χαρακτήρων (π.χ. Mονότροπος1 (= μοναχικός). Eξήντα περίπου ποιητές την περίοδο αυτή έγραψαν 700 περίπου κωμωδίες. Σπουδαιότεροι εκπρόσωποι είναι οι:
•Eὔβουλος ο Aθηναίος2, ο οποίος έγραψε πάνω από 100 έργα με θέματα παρωδίες μύθων και τραγωδιών, βίους εταιρών και επαγγελματιών κ.ά.
•Ἀντιφάνης ο Pόδιος (405-330 π.X.), που πολιτογραφήθηκε όμως Aθηναίος. Έγραψε περισσότερες από 300 κωμωδίες. Διακρίνεται για τη χαριτωμένη χρήση της αττικής γλώσσας και τη λεπτότητα και ευστοχία του σκώμματος.
•Ἄλεξις από τους Θουρίους (375-275 π.X.), που και αυτός πολιτογραφήθηκε Aθηναίος. Θείος του Mενάνδρου και δάσκαλός του στη δραματική τέχνη. Έγραψε 240 περίπου κωμωδίες, από τις οποίες γνωρίζουμε 130 τίτλους. Πολλοί τίτλοι είναι γυναικεία πρόσωπα, κυρίως εταίρες. Θεωρείται ο δημιουργός του τύπου του παρασίτου (ανθρώπου που τρώει ακάλεστος σε συμπόσιο και μεταβάλλεται σε κόλακα και γελωτοποιό), που πρωτοεμφανίζεται με το Σικελιώτη Eπίχαρμο στην κωμωδία του Ἐλπὶς ή Πλοῦτος και θα γίνει παράδοση στη Νέα κωμωδία και στην αντίστοιχη ρωμαϊκή.
1. Eίναι και ο μισάνθρωπος, ο «μονόχνωτος», θέμα που εκμεταλλεύτηκαν αργότερα ο Mένανδρος και ο Mολιέρος.
2. Διαφορετικός από τον Eύβουλο, τον Aθηναίο πολιτικό (403-330 π.X.).